جستاری در دین‌شناسی عرفانی ملاصدرا مقالة

در این جُستار مولفه‌های دین‌شناسی صدرالدین محمد شیرازی معروف به ملاصدرا (1050ق) در ذیل سه مبحث خودشناسی، مفهوم سفر و نظریه وحدت ادیان مورد بررسی قرار گرفته است. خودشناسی با فهم تجرد نفس مرتبط است یک از برترین نتایج آن خداشناسی است. اصطلاح سفر به معنای سلوک به سوی خدا، با حقیقت دینداری پیوندی عمیق دارد تا آنجا که وی در تعریف دین سلوک به سوی وجود حقیقی را مطرح می کند که در طی آن سالک از خود مجازی به خود حقیقی سفر می‌کند. بدین ترتیب کمال انسان با اکمال دین از جهت وصول به ولایت و مقام احسان نسبتی مستقیم دارد. همچنین در این پژوهش به نظریه وحدت ادیان در آثار ملاصدرا به عنوان نظریه‌ای عرفانی نگریسته شده است. مطابق این نظریه که از وحدت وجود منتج می شود، مردم بر هر دین و آیینی که باشند تنها حق را می پرستند و در قیامت حق تعالی برای همگان حتی مشرکان، در صورت معهودشان تجلی خواهد کرد.

حکمت الهی در نظر صدرا همان چیزی است که در قرآن کریم با عنوان «خیر کثیر» از آن یاد شده و با مشاهده ملکوت و باطن عالم مرتبط است ؛ مقامات و حالات مردان الهی نیز در این علم نمایان میشود (ملاصدرا، ١٣٧٨: ٤- ٣). از این جهت که عنصر مشاهده و مکاشفه در حکمت صدرا جایگاه خاصی دارد و او در اسفار و شواهد الربوبیه به دفعات از این اصطلاح یاد کرده است ، میتوان حکمت او را حکمت عرفانی نامید؛ ازطرفی چون او فلاسفه پیشینی را که بر مسلک پیامبران بوده اند کم خطاترین فیلسوفان میدانسته و همچنین حکمت خود را عهده دار تبیین بهترین بخش های حکمت ، یعنی ایمان به خدا و آیاتش و روز رستاخیز دانسته که در قرآن بدان اشاره شده است (رک: بقره : ٢٥٨)؛ میتوان حکمت او را حکمت ایمانی و دینی دانست . همچنین ذیل حدیث دیگری از آن حضرت (ع ) دربارٔە شیعیانی که به فهم دین نائل شده اند میفرماید: «لا خیر فِیمنْ لا یتفقّهُ مِنْ أصْحاِبنا»؛ (از یاران ما، آن کسی که تفقه در دین ندارد، خیری در او نیست ) (کلینی، ١٤٠٧ق ، ج ١: ٣٣) ملاصدرا در شرح این حدیث ، تذکر میدهد که شیعه نباید عامی و مقلدِ بیبصیرت باشد، بلکه باید عارفی فقیه و دانا و متدینی صالح و پرهیزکار و رویگردان از خلق و اهل خلوت گزیدن با حق تعالی همراه با مناجات و فکر و خاموشی باشد، همان گونه که امام علی النقی (ع ) میفرمایند: «از نشانه های فقه (دانش دین ) حلم ، علم و سکوت است » (ملاصدرا، ١٣٧٦: ٣٨).