خلاصة:
در داستانهای مربوط به پادشاه و وزیر که از جذابترین کلیشههای تاریخ بشری محسوب میشوند، معمولا وزیران بهعنوان مناقشه برانگیزترین شخصیتها مورد سوال و قضاوت مردمان عصر خود و نیز دورههای بعدی قرار میگیرند. بیتردید در این میان حاج میرزا آقاسی، صدراعظم محمدشاه قاجار، یکی از بحثبرانگیزترین سیاستمداران ایرانی عصر قاجار است. پرسش اصلی پژوهش حاضر این است که آیا اقدامات و سیاستهای حاج میرزا آقاسی در جهت بهبود و ساماندهی اوضاع مملکت ایران بود یا کشور را به سراشیبی اضمحلال و سقوط کشانید؟ در این تحقیق برای گردآوری اطلاعات از روش کتابخانهای استفادهشده و دستهبندی اطلاعات و انجام پژوهش به شیوۀ توصیفی صورت گرفته است. یافتههای این پژوهش حاکی از آن است که میرزا آقاسی باوجود خطاهای بسیار، اقدامات مهمی در زمینههای تجهیز سیستم نظامی، توسعۀ کشاورزی و امورات فرهنگی انجام داد و دست به اصلاحات متعددی در جهت بهبود اوضاع اجتماعی و اقتصادی مردم زد.
The story of the king and the minister has always been one of the most fascinating clichés in history and the events behind it. The minister is often questioned as to the extent to which the king, the government and the society under his control have been protected from unfortunate incidents and renamed goodwill. Undoubtedly, among the most controversial in contemporary Iranian history was the Qajar rulers. Haj Mirza Aghasi the Makui, during his crusades and self-judments, has been left in a state of uncertainty about his face and his timing and has not been properly identified despite numerous judgments. The present study, while not claiming to be exhaustive, by presenting reports and facts recorded in historical pages and available sources, attempts to present a truth-based face without any bias that may be incidental to this. The character is perhaps more accomplished than his office holders.
ملخص الجهاز:
پرسش اصلی پژوهشِ حاضر این است که آیا اقدامات و سیاستهای حاج میرزا آقاسی در جهت بهبود و ساماندهی اوضاع مملکت ایران بود یا کشور را به سراشیبی اضمحلال و سقوط کشانید؟ در این تحقیق براي گردآوري اطلاعات از روش کتابخانهاي استفادهشده و دستهبندي اطلاعات و انجام پژوهش به شیوۀ توصیفی صورت گرفته است.
هدف مقالۀ حاضر ارائۀ چهرهای بهدوراز اغراق، چه از منظر منفی و چه مثبت، از این شخصیت تاریخی و ارائۀ شواهدی از لابهلایِ آثار تاریخی در مورد ویژگیها و اقدامات وی در دورۀ صدارتش است؛ بهطوریکه هر فرد علاقهمند به تاریخ با شنیدن نام میرزا آقاسی به یاد سحر و جادو و نخوت و رکود این سرزمین به دست وی نیفتاده و بداند که وی اقدامات مثبت و ارزندهای در مسیر توسعه و آبادانی مملکت در عصر خود نیز داشته است.
این مرد که در سنین بالا وارد سیاست شده، باوجود درایتش، کوچکترین اطلاعی از امور مملکت ندارد» (دو سرسی، ۱۳۶۲: ۱۸۸)، یا آدمیت در جریان معاهدۀ ارزنهالروم درجایی از زبان یکی از نمایندگان انگلیسی دربارۀ حسادت حاجی اینچنین آورده است: «حاجی میرزا آقاسی آن صدراعظم حیلهگر که تنها در اندیشۀ استوار کردن کار خود بود، به میرزا تقیخان رشک میبرد و خیلی خوشحال بود که وی را از سر راه برمیدارد» (آدمیت، ۱۳۶۲: ۷۰).
اقدامات عمرانی در مملکت در اینجا لازم است فهرستی از اقدامات میرزا آقاسی که در مدت بیش از یک دهه صدارت خود در ایران انجام داد و آثار بعضی از آنها هنوز هم پابرجا است، ارائه شود.