ملخص الجهاز:
"پیش از ورود به بحث اصلی یادآوری یک نکته برای خوانندهء گرامی لازم است و آن اینکه نام امروزی بعضی از فعلها با بعضی از موارد استعمال آن در قدیم متناسب نیست بلکه مغایر و متضاد هم هست مثلا اصطلاح مضاع التزامی(مثل برود)و مضارع اخباری(مانند میرود)اگر امروز برای نمونههائی که مثال آوردیم درست باشد در قدیم برای همین نمونه درست نیست زیرا هریک از این دو نوع فعل هم به جای مضارع التزامی امروز بکار میرفتهاند و هم به جای مضارع اخباری بنابراین نامی که به افعال دادهایم به اعتبار امروز است نه به اعتبار گذشته.
ضمنا برای پرهیز از اطاله کلام غالبا به آوردن یک مثال اکتفا شد زیرا اگر میخواستم همه مثالها را که در عین حال جالب هم هستند بیاوریم حجم مقاله ده برابر میشد: ماضی مطلق ماضی مطلق در قدیم در این موارد نیز بکار میرفته است: 1-به جای مضارع التزامی امروز:و چون کار او نظام گرفت و بنواشد روی به- بخارا نهاد بیآنکه از حضرت اجازت خواست یا استطلاع رأی کرد(ترجمهء تاریخ یمینی چاپ بنگاه ترجمه و نشر کتاب ص 93).
ماضی التزامی قسم اول این فعل در قدیم این موارد استعمال را داشته که بعدا منسوخ شده است: 1-به معنی مضارع التزامی میآمده است:قیصر گفت اگر این کار تو کردهای به- هریک کس که آورده باشی ده هزار دینارت بدهم(دارابنامه بیغمی ج 1 ص 522) آورده باشی-بیاوری.
3-مثال برای دلالت بر امر حاضر:از تو توقع آن دارم که تو معلوم کنی که ایشان در کدام حجرهاند؟بیائی و مرا خبر کنی(دارابنامه ج 1 ص 135)یعنی بیا و مرا خبر کن 1 ماضی بعید ماضی بعید نیز در قدیم در مواردی بیش از امروز بکار میرفته است از این قبیل: 1-به معنی ماضی مطلق:چون بیامدم کلید در قفل افکنده بودم(سمک عیار ج 2 ص 284)."