ملخص الجهاز:
"در سال 319 هجری مرد آویج دیلمی این شهر را خراب و اهالی آن را قتل عام کرد و خواست این شیر را حمل کند نتوانست و از بالای دروازه افتاد و دست و پای آن شکست مؤلف زینت المحاسن میگوید بنای همدان را جمشید نهاد اسپراین یونانی که از معاریف مطلعین یونان است و پنجاه سال قبل از میلاد مسیح متولد شده و با سلاطین اشکانی که در ایران سلطنت داشتند معاصر بوده میگوید مدی به دو قسمت منقسم است مدی کبیر و مدی صغیر مدی کبیر پایتخت آن اکباتان است که طایفهای بنام مد در آن حکومت داشته است و مدی صغیر آذربایجان است که بنام انرویات حاکم آنجا خوانده شده 710 قبل از میلاد که سلاطین مدی هر دو قسمت مد را تحت سلطنت واحد داشتند تا خاک شامات بلکه تمام خاک آسیا را متصرف شده(مخصوص سلاطین پیشدادیان است یا در سلطنت افراسیاب) کیخسرو پارسی بر آنها غلبه یافت و مدی را در 591 قبل از میلاد ضمیمه پارس نمود.
بقعه استرمرد خای که یکی از آثار قدیمی شهر است با اینکه معروف به بقعه استر مرد خای است تصور میرود استر مرد خای در آنجا مدفون نباشد زیرا این بنا در هزار و صد سال قبل ساخته شده و به حکم تغییر و تبدیل بنام استر مرد خای نامیده شده و ممکن است آن را بیاد آنها ساخته باشند مثل مزار شریف افغاستان که بهمین ترتیب بنام مشهدعلی علیه السلام مشهور شده است از این قبیل تغییرات در ابنیه قدیمه زیاد مشاهده شده محل امامزاده یحیی واقع در جنوبشرقی این شهر تا سنوات اخیر از لحاظ اینکه آن را مدفن یحیی اولاد بلافصل حضرت امیر از مادر محمد ابن ابوبکر میپنداشتند مورد احترام و زیارتگاه اهالی بود."