مبانی قرآنی، روایی، حکمی زنجیرۀ علّی گناهان کبیره در حدیقه ‌الحقیقه سنایی مقالة

حدیقه الحقیقه حکیم سنایی در حد واسط قلمرو شریعت و طریقت قرار دارد. در این کتاب بنا بر روحیه شریعت مدار و زاهدانه سنایی، گناهان کبیره شناختی (شرک و...) و گناهان کبیره رفتاری (لواط و...) نمود یافته و با توجه به طریقه عرفانی سنایی، هفت گناه اخلاقی آز، شهوت، کبر، بخل، خشم، حقد، حسد به عنوان «هفت در دوزخ» معرفی شده است. بررسی و بازتاب انواع گناهان کبیره شناختی، رفتاری و اخلاقی در حدیقه سنایی و به دست دادن زنجیره علی این گناهان با توجه به سرچشمه های قرآنی و روایی و حکمی آن و زمینه اجتماعی عصر سنایی، ما را به این حقیقت می رساند که هفت گناه کبیره اخلاقی در کلام او زمینه علی دیگر گناهان کبیره شناختی و رفتاری هستند و این مهم در جای خود گره خوردگی شریعت و طریقت را در سبک حدیقه سنایی تبیین می سازد. بنابراین سنایی نه تنها به عنوان یک واعظ زاهد و یک شاعر عارف، بلکه به عنوان یک منتقد جدی اجتماعی، با گناهان و رذایل اخلاقی عصر خود مبارزه می کند. این پژوهش در جای خود اهمیت و سازوکار عنصر اخلاق را در پیشگیری از گناهان در نظام عرفانی سنایی نشان می دهد.

حکـیم سنایی در نگاه اخلاق مدار خود و بر اساس این آیه ، هفـت خـوی بهیمـی «آز»، «کبـر»، «بخل »، «حقد»، «حسد»، «شهوت » و «خشم » را هفت در دوزخ در پرده معرفی میکند و معتقد است که هرکس از این هفت خوی حیوانی نرهد، هرگز نمیتواند در روز قیامت از عذاب آن هفت در آتشین نجات یابد: شـیرمردان کـه رخ بـه خـاک آرنـد بــه رهــاورد جـــان پـــاک آرنـــد هـــفت در دوزخـــند در پــــرده عــاقلان نـامشــان چــنین کــرده مرد کز هفـت ایـن سـرای نجسـت کــی توانــد ز هفــت آنجــا جســت دان کـه در جـانش تفت باشد تفت هرکه یک هفت کرد از این هر هفـت (سنایی، ١٣٦٨: ٣٩٧) حکیم سنایی همواره این صفات بهیمی را در حدیقة الحقیقه در کنار هم میآورد: در غضـــب همچــو شـــیر درنـــده در طـــلب همچـــو مـــرغ پرنــده شـهوت آن را کـه گشـت مسـتولی هــر دو یکســان امــام و مســتملی حسد و حقد و خشم و شهوت و آز گـردشـان انـدر آمـده چــو پیــاز (سنایی، ١٣٦٨: ٦٤١) حکیم سنایی این هفت گناه کبیرٔە اخلاقی را علت و اساس گناهان کبیـرٔە شـناختی و گناهان کببیرٔە رفتاری دیگر میداند.