خلاصة:
این مقاله به معرفی و تحلیل نسخهای از قرآن همراه با ترجمة فارسی میپردازد که در ربیع الآخر سال
۶ هجری به دست ابوالفخر زعفرانی احتمالا در ری کتابت شده است. در قیاس با سایر آثار
مشابه» این نسخه را باید کهنترین قرآن کامل» تاریخدار و مترججم فارسی دانست که اکنون به دست
ما رسیده است. این نسخه اکنون در موزة رضا عباسی در تهران نگهداری میشود» اما نسخهای دیگر
به کتابت همین فرد (مورّخ جمادی الاخر سال ۵۴۸ هجری در ری) در کتابخانه سازمان دیانت ترکیه
(آنکارا) نگهداری میشود که شباهتهای بسیاری با نسخة تهران دارد. متن قرآن (نسخة تهران) به
قلم نسخ کهن کتابت شده و ترجمة آیات با حروف ریز در میان سطرها قرار گرفته است. این ترجمه
بر اساس گزینش و ویرایشی از ترجمة فارسی آیات قرآن در تفسیر سورآبادی» تالیف مفسّر کرّامی
خراسان» ابوبکر محمد بن عتیق نیشابوری (م ۴۹۴ ق) انجام گرفته است. ترجمة فارسی زعفرانی تا
حد زیادی لفظ به لفظ. و حاوی بسیاری از واژهها و تعابیر کهن فارسی است که برخی از آنها تنها
در تفسیر سورآبادی آمده است. با این همه» ابوالفخر زعفرانی که احتمالا از خاندان زعفرانیهای
ری بوده است. به سبب تمایلات معتزلی خود و پدرانش» به رونویسی صرف از تفسیر سورآبادی
نپرداخته» بلکه واژهها و ساختار فارسی جملات را به اختیار خود تغییر داده» و در برخی مباحث
کلامی» دیدگاه معتزلی خود را بر نگرش کرّامی سورآبادی ترجیح داده است. مقالة حاضر با مرور
زبان و گویش فارسی در این ترجمه» به جدولی از مهمترین دادههای کلامی معتزلی» و نیز فهرستی از
مهمترین موارد اختلاف قرائات در متن و ترجمة فارسی آیات اشاره میکند.