مطالعه باستان‌شناختی سفال‌های دوران اسلامی محوطه قلعه سنگ؛ شهر قدیم سیرجان مقالة

سیرجان یکی از پنج ولایت کرمان در دوران اسلامی بود و برپایه‌ی بررسی‌های باستان‌شناسی و منابع تاریخی، چندین‌بار جابه‌جایی داشته است. این شهر، از سده‌های ششم تا نهم هجری‌قمری در محوطه‌ی قلعه‌سنگ گسترش یافت. در فصل اول کاوش و بررسی باستان‌شناسی نگارندگان در قلعه‌سنگ علاوه‌بر شناسایی آثار معماری و دیگر یافته‌ها، گونه‌های مختلفی از سفال‌ دوران اسلامی به‌دست آمد که از نظر کمیّت و تنوع، از ارزش‌های مطالعاتی بالایی برخوردارند. پرسش‌هایی که در این پژوهش قابل طرح است عبارتنداز: تنوع تزئینی سفال‌های اسلامی قلعه‌سنگ چگونه است و این آثار به چه دوره‌هایی تعلق دارند؟ فراز و فرود صنعت سفال‌گری و ویژگی تولیدات محلّی در قلعه‌سنگ چگونه است؟ روش گردآوری داده‌ها «اسنادی-میدانی» و روش پژوهش «توصیفی-تحلیلی» است. تحلیل‌ها با هدف گاهنگاری نسبی، تبیین برهم‌کنش‌های فرهنگی با نواحی دیگر، تبیین اوج و فرود حیات در قلعه‌سنگ براساس داده‌های سفالی و تطبیق با منابع مکتوب و تبیین تولیدات محلّی در قلعه‌سنگ صورت گرفته است. برپایه‌ی نتایج، گونه‌هایی از سفال عیلام میانه تا دوره‌ی قاجار در محوطه‌ی قلعه‌سنگ توزیع شده، اما اغلب قطعات به سده‌های ششم تا نهم هجری‌قمری تعلّق دارند. این نمونه‌ها با جیرفت، غبیرا، کاشان، ری، فراهان، جرجان، نیشابور، بلقیس اسفراین، محوطه‌های شمال خلیج‌فارس، المتاف، کوش و الهولیلاه در رأس‌الخیمه‌ی امارات قابل‌مقایسه هستند؛ برخی قطعات نیز احتمالاً از آذربایجان و افغانستان و نمونه‌های سلادن و برخی قطعات آبی و سفید احتمالاً از چین وارد شده‌اند و اغلب به دور‌ه‌ی یُوان و شمار اندکی به دوره‌ی مینگ تعلّق دارند. به‌طور کلّی، مطالعه‌ی سفال قلعه‌سنگ نشان‌دهنده‌ی توسعه‌ی تجارت با مراکز شهری حاشیه‌ی خلیج‌فارس است؛ چنان‌که ارتباط تجاری خلیج‌فارس-سیرجان بخشی از شبکه‌ی اقتصادی جنوب تا فلات‌مرکزی ایران بود و در توسعه‌ی شهرهای جنوبی تأثیر داشت.

Sirjan was one of five districts in Kerman province during the Islamic periods. According to archaeological research and historical sources, the city of Sirjan was located at Qal´eh Sang at the time from the 12th to 15th century AD. During the first season of archaeological excavation besides the identification of architectural remains, a big variety of Islamic ceramics was found which suits for further specialized studies. Questions are concerning the variation of ceramic decorations, the dating of the objects as well as the characteristics of local production at Qal´eh Sang. To answer these questions a descriptive-analytical approach is applied. The goal of these analyses is to give answers about the relative chronology, the role of Qal´eh Sang on cultural interactions with other regions, the zenith and descent of Qal´eh Sang on base of documented pottery finds in comparison with historical sources as well as on the local pottery production during early Islamic times. At Qal´eh Sang many ceramic shards dating from Middle Elamite to Qajar period were documented, but the majority belongs to the time from the 12th to 15th century AD. These ones show similarity to pottery finds from Jiroft, Ghubayra, Kashan, Rey, Farahan, Gorgan, Neyshabour, Belgheys, several sites on the Northern coast of the Persian Gulf as well as Al-Mataf, and Al-Huleylah in U.A.E. Some pieces seems also to be imported from Azerbaijan and Afghanistan or f.e. from China during the Yuan and Ming dynasty as evidenced by fragments of blue and white ware and Celadon. In general, the investigation of the ceramic finds from Qal´eh Sang can be used as a good indicator for the developments of trade contacts with centres along the coasts of the Persian Gulf. Trading contacts between the Persian Gulf and Sirjan have been an important economical branch for the exchange of goods with Central Iran and is also an indicator for the imminent influence on the development of the Southern cities.