خلاصة:
درگزین یا به‌عبارتی «شهر درجزین» یکی از محوطه‌های مهم استان همدان در شهرستان رزن، متعلق به دوران اسلامی (از دوره‌ی سلجوقی تا پایان عصر صفوی) است. این منطقه به‌دلیل قرارگیری در یکی از دروازه‌های ورودی استان همدان، در طول تاریخ از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده است. پژوهش حاضر براساس شیوه‌ی تاریخی-تحلیلی و مبتنی‌بر داده‌های میدانی باستان‌شناسی و اسناد و مدارک مکتوب کتابخانه‌ای انجام شده است. با توجه به اهمیت درگزین، وجود برخی اطلاعات مستند از معماری و آثار فرهنگی این شهر، ضرورت مطالعه‌ی هدفمند باستان‌شناسی را طلب می‌نمود؛ بنابراین کاوش باستان‌شناسی این محوطه در سال 1391 هـ.ش. برای واکاوی تحولات دوران اسلامی این ناحیه و شناخت دستاوردهای فرهنگی، هنری و اجتماعی شهر درگزین با اهداف و پاسخ به پرسش اصلی پیش‌رو انجام پذیرفت: باتوجه به موقعیت جغرافیایی مناسب و شرایط استراتژیکی درجزین و قرارگیری این ناحیه در حدفاصل مراکز سکونتی و حکومتی دشت‌های غربی و شرقی دوران مختلف اسلامی ایران، مانند: دشت زنجان، قزوین در ناحیه‌ی شمال باختری، ساوه و ری در نواحی شمال خاوری، و کرمانشاه و همدان در نواحی غربی و نیز با توجه به دوره‌های فرهنگی اسلامی آن، ظهور و حیات تاریخی درجزین چه تأثیری بر حیات و بقاء تاریخی و سیاسی ادوار مختلف سلجوقی تا صفوی را برعهده داشته است؟ شهر درگزین در مقاطعی از تاریخ، نقش با اهمیتی داشته است؛ به‌طوری‌که گاهی عظمت و شرح قلعه و اوضاع شهر با مناطقی مانند دیاربکر (در عراق) قیاس شده است. در دوره‌ی سلجوقی وزیرانی از این ناحیه بر منصب وزارت تکیه‌زده و توانسته‌اند در تاریخ ایران نقش‌آفرینی نمایند. به‌نظر می‌رسد که حضور این افراد در دستگاه اداری بر توسعه‌ی این منطقه از دوره‌ی سلجوقی به‌بعد براساس شواهد و متون تاریخی (نوشته‌های: ابن‌حوقل، مقدسی، شیروانی و...) مؤثر واقع شده است. با استناد به متون تاریخی و جغرافیایی، این عوامل موجب شده تا درگزین در دوره‌ی صفوی نقش مهم‌تری در درگیری‌های عثمانی و صفوی (نیمگاه اول قرن 10 ه.ق.) ایفا نماید؛ چون تصرف منطقه‌ی همدان با تصرف درگزین
Geographical and political position of Khoy, one of the most ancient and eventful cities in the northwest of Iran, has brought this city to be considered important by the kings and local rulers. Moreover, on account of having suitable climate and fertile soil, Khoy has been appropriate for constructing governmental and private gardens, including Shah Ismail Safavid Royal Garden and its nearby places, documents of which have been cited in the historical sources. The research method was based on the collection of documents, maps and historical resources and their correspondence with the findings of field and library studies. In the first stage, the location of Khoy in historical times from Safavid period to present day is restored based on existing maps. Then architectural features and the recovery of different parts of Royal Garden and its nearby spaces including Maydan-e-Shahi (King’s Square) and Shams Tabrizi Minarets were noted. The core of this study focuses on correspondence between features of these spaces with documents, maps and historical resources, including Metraqchi’s miniature, Francesco Romano’s travelogue, Pascal Cost’s drawing map and extraction of new findings. It has been attempted to determine the plans and the positions of Royal Garden Buildings, Maydan-e-Shahi and tomb of Shams Tabrizi in the current city through graphical reconstruction and corresponding with existing maps. In addition, according to James Morier’s report and painting, and Field and Library Studies, architectural features of Shams Tabrizi Minaret and osteology of the skulls used in it were examined and the way of planting the skulls and biometric features were determined. These findings corrected some existing historical reports. Overall findings of this study provide a clear image of the relocation of Khoy in the last 500 years, position of Royal Garden, architecture of Safavid governmental palace and features of Shams Tabrizi Minarets in early Safavid period.
(
, 
, 
)
