خلاصة:
تاریخ آثارعجم اثر فرصت‌الدوله شیرازی، مورّخ، ادیب، شاعر، نقّاش، موسیقیدان و دانشمند برجسته و نوگرای اواخر دورۀ قاجار است که نویسنده در تدوین آن از بسیاری اصول نوین دانش تاریخ بهره برده است. این جستار با روشی توصیفی ـ روایی و تحلیلی، بینش و روش حاکم بر تاریخ‌نگاری فرصت‌الدوله شیرازی را در کانون توجه خود قرار داده است. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهند که فرصت در دو حوزۀ بینش و روش، به مبانی و ویژگی‌های تاریخ‌نگاری علمی و نوین واقف بوده و به رعایت آن در آثارعجم همت گماشته است. این ویژگی‌ها عبارت‌اند از: روش کاربست تحلیل در ریشه‌یابی علّی پدیده‌ها و رویدادها، استعانت از کار گروهی، بهره‌گیری از علوم و منابع جدید، روش میدانی و مشاهده‌ای و به‌کارگیری نقشه، جغرافیا، ریاضی، نقّاشی و اندازه‌گیری در امر تحقیق، توجّه به دانش خطوط باستانی، پیشینۀ شهرها، اماکن و بناهای تاریخی، اجتناب از رویدادنگاری، مشیّت‌گرایی، تعصب و زودباوری و به‌کارگیری سبک و نثری ساده. همچنین حاصل این پژوهش نشان می‌دهد که نویسنده با وجود وفاداری به برخی شاخصه‌های تاریخ‌نگاری سنتی، چون: استعمال اشعار عربی و فارسی در جای‌جای متن کتاب، از حیث توجه به اصول علمی تاریخ‌نگاری، طرحی نو درانداخته و تاریخی نوگرا در عرصۀ تاریخ‌نگاری محلی ایران به رشتۀ تحریر درآورده است.
Forsat-od-Dowleh Shirazi, a historian, scholar, poet, painter, musician and modernist artist, wrote The Works of Ajam at the end of the Qajar dynasty. He employed so many of the principles of modern historiography in his book. This research concentrates on the method and insight of Forsat-od-Dowleh Shirazi in his historiography. The article demonstrates that he was familiar with the principles of the knowledge of modern historiography and observed them in his book. These principles include analysis of events, teamwork, knowledge of ancient scripts, and simplicity in writing style. The article argues that although the author followed some traditional principles of historiography, such as quoting Arabic and Persian poems, he provided a model for modernist historiography in Iran.
ملخص الجهاز:
همچنين حاصل اين پژوهش نشان ميدهد که نويسنده با وجود وفاداري به برخي شاخصه هاي تـاريخ نگـاري سـنتي، چـون : استعمال اشعار عربي و فارسي در جاي جاي متن کتاب ، از حيث توجه به اصول علمي تاريخ نگاري، طرحي نو درانداخته و تاريخي نوگرا در عرصۀ تاريخ نگاري محلي ايران به رشتۀ تحرير درآورده است .
عباس قديميقيداري در کتاب «تداوم و تحول تاريخ نويسي در ايران عصر قاجـار» در ضـمن پرداختن به تاريخ نگاري دورة قاجار، به تاريخ نگاري محلي فارس نيز توجه نشـان داده و بـه غير از آثار عجم ، آثار ديگر نظير فارسنامۀ ناصري حسيني فسايي و نزهۀالاخبـار خورمـوجي را مورد بررسي قرار داده است .
سؤالاتي کـه ايـن تحقيق درصدد پاسخ گويي به آن برآمده اين اسـت فرصـت الدولـه شـيرازي بـا چـه روش و بينشي به تصنيف آثار عجم پرداخته است ؟ به نظر ميرسد فرصت از حيث بينش و روش تا اندازه ي زيادي به مـباني و اصـول تاريخ نگاري نوين آگاهي و آشنايي داشته و در ضمن بـهره گيري از برخي ويژگيهاي تاريخ نگاري سنتي، عناصر و ويژگيهاي آن را در تاريخ نگاري خود وارد نموده است .
روش بهره گيري از کار تيمي و گروهي در امر تحقيق استعانت از کار گروهي و تيمي در شناسايي موقعيت ، نقشه برداري، ارتفاع ، اندازه و زواياي آثار طبيعي، بناها و اماکن تاريخي و مذهبي در امر تحقيق که شناخت آن به شکل فردي و به تنهايي امکان پذير نيست و در عين حال خطرات و مشقت هاي عديده اي به دنبال دارد، بخشي از ويژگيهاي تاريخ نگاري فرصت الدوله شيرازي در بعد روش را شکل ميدهد.
(
, 
, 
)
