خلاصة:
لقد کان الشیخ محمد عبده من أبرز دعاة التجدید الفکری والدینی فی عصره ولعب دوراً هامّاً فی إیقاظ وعی الأمة نحو التحرر والدعوة إلی طریق بعید عن التقلید والانقیاد. نظراً للحاجة الملحة فی یومنا هذا للتأمل من جدید فی آراء روّاد الفکر الإسلامی، یستخدم هذا البحث المنهج الوصفیّ - التحلیلی فی دراسة مقالات الإمام محمد عبده، بغیة تسلیط الضوء علی الأسالیب والطرق التی انتهجها لتجسید جهوده الإصلاحیة فی العالم الإسلامی ونهوضه بتعالیم الدین، وتبیین آراءه فی الدین، والعقل، والتسامح والتقریب المذهبی، والتطرف والمغالاة، ومساهمته فی إحیاء المنهج الاجتهادی فی سبیل مواکبة العصر. من أبرز النتائج التی وصل إلیه البحث نشیر إلی تقدیر الإمام محمد عبده للعقل الإنسانی ومکانته، وقدراته فی البحث والنظر والوصول إلی حقائق الأشیاء فی هذا الکون وهذه الحیاة، وقد حرص الإمام علی تطهیر الدین من القراءات الجاهلة لنصوصه التی أفسدت روح الإسلام والحیاة الاجتماعیة، وتناوله فکرة التسامح فی الإسلام من خلال البحث عن فکرة أعمق، أو عن أصل أکثر أصالة وهو حمایة الدعوة لمنع الفتنة، وانتقاده اللاذع للتسلیم بأقوال السّلف دون نقد واجتهاد، باعتبار رفض الإسلام للتقلید الأعمی.
محمد عبده از پیشگامان دعوت به نواوری و دگراندیشی دینی در روزگار خود بود. او نقشی مهم در اگاهیبخشی به ملت برای رهایی از بردگی و تبعیت محض داشتن ایفا کرد و خواستار تلاش انان برای ازادی بود. این پژوهش با توجه به ضرورت بازشناسی و بازاندیشی در نظرات پیشگامان عرصه اندیشه اسلامی، با بهرهگیری از روش نقل و تحلیل محتوای مقالات محمد عبده، اندیشهها و جهانبینی دینی وی را واکاوی میکند تا از این راه تلاشهای نواورانه و اصلاحگرانه او را در مسايل مختلفی همچون عقلگرایی، تسامح، تقریب مذاهب، افراطیگری، نقد اندیشه سلفی و تاکید بر زندهداشت منطق اجتهاد به منظور توافق با تحولات زمانه، بررسی نماید. مطالعه جهانبینی دینی محمد عبده اثبات کرد که عقل و عقلگرایی جایگاه مهمی در شناخت حقایق اشیا دارد. او مجدانه خواستار پاکسازی دین از خوانشهای افراطی و جاهلانهای شد که روح اسلام و زندگی اجتماعی را الوده ساختهاست. به همین منظور، از احیای اجتهاد در نقد و اصلاح اندیشه سلفی دفاع کرد. وی با تاکید بر اهمیت والای تسامح و تقریب ادیان ومذاهب، خواستار برچیده شدن فتنههای مذهبی بود.