خلاصة:
در مقالۀ پیش رو تلاش شده است یکی از جنبههای مغفول زمامداری محلی در ایران یعنی منابع اقتصادی و الگوی مدیریت آن در جهت حفظ و توسعۀ اقتدار سیاسی خاندانی بررسی شود. به این منظور نمونۀ حکومت محلی شیروان (شروان) در دورۀ فرمانروایی خاندان آل سرکار انتخاب شده و دلیل این انتخاب امکان منحصربهفردی است که دسترسی به یک گزارش آماری فراهم آورده است. همزمان تلاش شده است از رهگذر یک بررسی تحلیلی مبتنی بر واکاوی زمینۀ تاریخی موضوع روایتهای رایج از تاریخ شیروان در دورۀ حاکمیت خاندان آل سرکار نقد شود. با اینکه نمونۀ شیروان را نمیتوان به مثابۀ یک الگوی عام و فراگیر برای فهم سازوکار اقتصادی حکومتهای محلی درنظر گرفت، دلایلی وجود دارد که میتواند ما را به درکی هرچند نسبی از کیفیت توزیع منابع اقتصادی در جهت تصرف و توسعۀ اقتدار محلی در وضعیت استقلال نسبی راهنمایی کند. مبنای این بررسی، مجموعهای از اطلاعات آماری و توصیفی است که در «گزارش 1820 ایالت شیروان» گردآوری شده و تصویری نسبی از منابع اقتصادی این ایالت در واپسین سالهای حاکمیت مصطفیخان شیروانی و کیفیت توزیع و مدیریت آن به دست میدهد. این اطلاعات در چهارچوب یک پژوهش تاریخی متعارف مبتنی بر رویکرد تاریخ اجتماعی بررسی و تلاش شده است ضمن ترسیم نمایی از حکومت محلی شیروان در نیمۀ دوم سدۀ دوازدهم/هجدهم، نقش عامل اقتصادی و مدیریت آن در حفظ و توسعۀ این حکومت محلی تببین شود.
This article touches at a somewhat neglected aspect of traditional local governments in Iran. Financial resources seem to play a pivotal role in the formation of any local power. The article focuses on a case of local government in precolonial southern Caucasia, i.e. the Khanate of Shirvan, one of those several local Iranian rules in southern Caucasia which was annihilated after Tsarist Russia’s conquest of the region. Central to this study is the nature and quality of the economic resources available to the local governor as well as the mechanism through which he managed these resources to maintain and exert his power. The main reason behind this selection is the publication of “The 1820 Russian Survey of Shirvan Khanate.” This invaluable source gives us a wealth of statistical data on the financial resources of Shirvan Khanate before its annexation to Tsarist Russia. These data are analyzed within a socioeconomic framework to determine the amount of financial resources available to the Khan. This study demonstrates that the Khans of Shirvan enjoyed an advantageous position as they held control of considerable economic resources and these resources were of crucial importance for their local rule.
ملخص الجهاز:
) 1 جواد مرشدلو استادیار گروه تاریخ دانشگاه تربیت مدرس (از ص ١٣١ تا ص ١٥٢) تاریخ دریافت : ١٣٩٨/٠٥/١٧؛ تاریخ پذیرش : ١٣٩٩/٠٦/١٥ علمی-پژوهشی چکیده در مقالۀ پیش رو تلاش شده است یکی از جنبه های مغفول زمامداری محلی در ایران یعنی منابع اقتصادی و الگوی مدیریت آن در جهت حفظ و توسعۀ اقتدار سیاسی خاندانی بررسی شود.
توزیع و مدیریت این منابع در جهت تصرف و توسعه قدرت با چه سازوکاری و کیفیتی انجام میشد؟ رویکرد پژوهشی محققان ایرانی به تاریخ جنوب قفقاز بیشتر تحت تأثیر رویارویی نظامی دولت قاجاریه و روسیۀ تزاری شکل گرفته و ابعاد مهمی از موضوع به ویژه در نیمۀ دوم سدة دوازدهم /هجدهم مغفول مانده است .
سالیان در مقایسه با دیگر بخش های قلمرو خان شیروان ، به لحاظ اقلام کشاورزی و دیگر منابع ثروت از تنوع چشمگیری برخوردار بود؛ در زمینۀ کشاورزی گندم ، جو، برنج ، پنبه ، کنجد و انواع صیفیجات و میوه ها در این ناحیه کشت میشد و برداشت محصول در آن چند برابر نقاط دیگر بود.
بدین ترتیب ، ترکیب پیچیده ای از سنت ها و مناسبات که ریشه در فرهنگ زمین داری و کشورداری ایران دورة پس از مغول ، به ویژه عصر صفوی داشت زمینۀ بهره برداری از منابع ثروت را برای خان شیروان فراهم آورده بود.
Bournoutian, George A, )translated & annotated( The 1820 Russian Survey of Khanate of Shirvan, A Primary Source on the Demography and Economy of an Iranian Province prior to its Annexation by Russia, London & New York: Gibb Memorial Trust, 2016.