خلاصة:
این پژوهش، ضمن شرح روش تجربی در روان‌شناسی معاصر و بیان کاستی‌ها، محدودیت‌ها و امتیازات آن، به تبیین نقش و جایگاه آن در روان‌شناسی اسلامی می‌پردازد. این پژوهش، به روش توصیفی ـ تحلیلی و با گردآوری کتابخانه‌ای با مراجعه به منابع معتبر روان‌شناختی و اسلامی و شیوه‌های عقلانی به انجام رسیده است. یافته‌ها نشان داد اولا، روش تجربی که مبتنی بر یافت‌های حسی می‌باشد، تنها یکی از راه‌های شناخت برای انسان می‌باشد و برای دستیابی به واقعیت‌های روانی انسان، سه روش دیگر وجود دارد که عبارتند از: روش شهودی، روش وحیانی و روش عقلانی. ثانیا، انسان از لحاظ روان‌شناختی، موجود چندبعدی است که بررسی هرکدام از ابعادش روش ویژه خود را می‌طلبد. با توجه به ماهیت انسان و اینکه به‌شدت با محسوسات انس می‌گیرد و دست‌کم در زندگی روزمره به‌شدت بر یافته‌های حسی متکی است در منابع اسلامی نیز به تجربه یافته‌های حسی اهمیت داده شده است. در برخی موضوعات که پژوهشگر به وسیلة سایر روش‌ها به واقع‌نمایی اطمینان‌بخش نرسد، روش تجربی می‌تواند میزان واقع‌نمایی را افزایش دهد. بنابراین روش تجربی در کنار سه روش عمدة دیگر از روش‌های اساسی در بررسی سازمان‌یافتگی‌های روان‌شناختی، پایه‌های زیرین و نمودهای رفتاری آن می‌باشد.
In addition to explaining the empirical method used in contemporary psychology
and exposing shortcomings, limitations, and advantages; this article explores the
role and position which empirical method has in Islamic psychology. Using a
descriptive-analytical method and a library-based technique, this study is the
outcome of an inquiring to authentic Islamic psychological sources and reliable
methods. The findings show that, first, the empirical method based on sensory
findings is the only way by which man acquires knowledge and there are three
other methods by which one can grasp human psychological realities: intuitive
method, revealed method and rational method; secondly, psychology considers
man as a multidimensional creature and an especial method should be used for
exploring every human. considering human nature, dimension. Man’s deep
interested in physical phenomena, and his strong reliance on sensory findings in
his everyday life, Islamic sources also emphasize on the experience of sensory
findings. In some cases, when the researcher fails to achieve reassured realism by
using other methods, the empirical method can be used to increase the level of
reality. Therefore, the empirical method along with the other three main methods
used for examining the psychological organization form the underlying bases and
their behavioral aspects.
ملخص الجهاز:
در هر صورت، هرچند تجربه‌گرایی برخی روان‌شناسان میراث اثبات‌گرایی است، اما میزان اعتقاد به روش‌های کمی و تجربی در مکاتب روان‌شناسی یکسان نمی‌باشد؛ زیرا، علی‌رغم آنکه برخی پژوهشگران بر آنند که اندازه‌گیری، نظارت‌های آزمایشگاهی و تحلیل آماری، یگانه ابزار مطمئن برای کسب معرفت علمی دربارة تجربه (= رفتار و تجربة انساني) و رفتار انسان است.
نقدی بر تجربه‌گرایی با تأکید بر روش‌شناسی در روان‌شناسی هرچند تجربه‌گرایی طی تاریخ فلسفه، شکل‌های مختلفی به خود گرفته، اما همة آنها به اصول مشترک حس‌گرایی وفادارند؛ یعنی به‌طورکلی «تجربه‌گرایی به این باور اشاره دارد که تجربه، تنها منبع دانش است و هر ادعای معرفتی باید از صافی آزمایش تجربی بگذرد و از قواعد آن تبعیت کند تا به‌عنوان حقیقتی صادق، پذیرفتنی باشد» (مصباح، 1394، ص 58).
تحقیق تجربی، معمولاً با کمک فرضیه صورت می‌پذیرد و هرچند وجود فرضیه در روش تجربی، به‌خودی‌خود محدودیت تلقی نمی‌شود، اما اگر به این امر توجه کنیم که هرگاه قرار باشد پیشرفت و تحول علم به واسطة فرضیه صورت پذیرد، درحالی‌که فرضیه معمولاً خود مأخوذ از مبانی همان نظریه است.
برخی داده‌های سایر روش‌ها، همچون روش فلسفی و وحیانی و حتی شهودی نیز قطعی نبوده و خطاپذیر است و البته روش تجربی هیچ‌گاه یقین‌آور نیست و هرچند دقیق اجرا شود، نتایج قطعی درپی نخواهد داشت و حتی، وقتی این روش در روان‌شناسی به کار گرفته می‌شود، ارزش کمتری از علوم طبیعی خواهد داشت؛ چراکه عوامل پیدایش یک پدیدة روانی، بسیار وسیع، گسترده و پیچیده‌اند.
(
, 
, 
)
