خلاصة:
معماری ایران قبل از اسلام، حدود ده هزار سال قدمت دارد. قبل از اسلام، حکمت، جزء لاینفک دین بوده و پیوندی تنگاتنگ و دوسویه بین حکمت و دین وجود داشته است، لذا قطع به یقین، حکمت معماری ایران قبل از اسلام، بهشدت، متاثر از اعتقادات دینی است و تردیدی نیست که این اعتقادات دینی برای تجلی و ظهور، با منطق ریاضی و هندسه تلفیق گشته است. خصلتی که در معماری ایرانی، گوهر معماری ایرانی محسوب میشود، گزینش بسیار ظریف، بدیع و هنرمندانه از هندسه برای فرم بخشی به جهانبینی و اعتقادات دینی است. در دوره قبل از اسلام، ایران بهعنوان یک امپراطوری، نیاز داشت که به عظمت بناهای حکومتی و مذهبی، اهمیت دهد چراکه معماری بناهای حکومتی و مذهبی، به مقیاس قدرت امپراطوریها تبدیلشده بود و این خود، کافی بود که در ایران قبل از اسلام، بناهایی ساخته شود که تعجب همگان را برانگیزد. روش پژوهش حاضر تاریخی- توصیفی و تحلیلی بوده و سعی در بررسی یک کمیت توصیفی در طی ساختار زمانی با اتکا به شواهد میدانی و کتابخانهای دارد و با هدف بررسی این همانی بین حکمت و دین و پیوند تنگاتنگ دین با معماری در ایران قبل از اسلام به دنبال پاسخی برای این سوال است که چرا معماری ایران قبل از اسلام، متاثر از اندیشههای دینی بوده و پیوند معماری و دین، منبعث از چه عواملی است؟ در این نوشتار، مهمترین آیینهای دینی، دورههای تاریخ معماری و شیوههای معماری در ایران قبل از اسلام، بررسیشده و مهمترین آثار بهجامانده از این دورهها با دید حکمی، مورد مداقه قرارگرفته است. درنهایت با استفاده از مجموع این پژوهشها، اصلیترین آبشخورهای معماری ایران قبل از اسلام استخراج گردیده و ضعف تئوریک ارتباط معماری و حکمت خسروانی در ایران قبل از اسلام تا حد زیادی مرتفع شده است. آموزههای دینی قبل از اسلام از قبیل پندار نیک، گفتار نیک و کردار نیک، به همراه نبوغ فوقالعاده ایرانیان در نحوه بهکارگیری ریاضی و هندسه در فرم و قالب بخشی به ایمان و اعتقادات خود، در کنار توجه ویژه به عظمت بناهای حکومتی و مذهبی بهعنوان مقیاس قدرت و جلال امپراطوری ایران، از اصلیترین آبشخورهای معماری ایران قبل از اسلام به شمار می آیند.
ملخص الجهاز:
البته از اين مطلب ، غاقل نمانيم که معماري، هميشه صادق ترين روايتگر تاريخ يک سرزمين است و مي توان با قطعيت اعلام کرد که يکي از موثق ترين منابع مطالعه تاريخ زندگي انسان ، محل سکونت اوست که زماني به صورت غار، در مرحله اي به شکل روستا و در دوره اي به نام شهر، بوده و قسمت هايي از زندگي بشر را در خود ثبت کرده است (ميردانش و تقوايي،٣:١٣٧٩).
به بررسي تناسبات هندسي بکار رفته در هنر هخامنشي، به تحليل نقوش پلکان آپادانا نقش خطوط انتظام دهنده در نقش برجسته افهمي و در تخت جمشيد پرداخته و در اين راستا استفاده از نوعي الگوي پيچيده هندسي را ١٣٨٦ بخش موسوم به بزرگان ايرانشهر، پلکان تالار همکاران در نقوش و کاربرد مدولاسيون و مدولاسيون چندگانه و استفاده از هندسه براي آپادانا، تخت جمشيد سازماندهي به هنر را مورد توجه قرار داده اند سيري تاريخي در مورد علوم مختلف ارائه مي دهد؛ و در بخش مربوط به هندسه ، فرشاد،مهدي ١٣٦٦ تاريخ علم در ايران سابقه اي از کاربرد اين دانش را با اشاره به سابقه کاربرد آن در بين النهرين ، مصر و ديگر تمدنهاي باستاني بررسي کرده است .
٢-٢- مهم ترين آيين هاي ديني در ايران قبل از اسلام (ميترائيسم ، مانويت ، زرواني، زرتشتي) ١-٢-٢-آيين ميترائيسم از عصر هخامنشي،آيين ميترائيسم در معماري ايران ، بازتاب هايي داشته است و عليرغم اين که در عصر اشکاني، آزادي اديان وجود داشته اما به نظر ميرسد که آيين مهر نسبت به ساير اديان از نفوذ بيشتري برخوردار بوده تا جاييکه مهم ترين بخش شهر هاترا، معبد خورشيد است که براي ميترا ساخته شده است .