جغرافیای تاریخی و نام جای شناسی ارجان در دوران ساسانی و اسلامی مقالة

«ارجان» یکی از خوره های مهم ایالت فارس در دوران ساسانی و اسلامی بود. اطلاعات درخوری از این منطقه در دوران های ماقبل، به ویژه دوره ایلام نو نیز وجود دارد. درخصوص نام جای ارجان اختلافات عدیده ای هم در منابع مکتوب و هم در میان پژوهشگران معاصر وجود دارد. از علت های اصلی این سردرگمی، اطلاعات مختلف منابع مکتوب و ناهمخوانی شواهد باستان شناختی با این منابع است و همین امر منجر شده تا نقطه نظرات گونا گونی در این راستا مطرح شود. در اینجا نگارنده با ذکر دیدگاه های مختلف و تلفیق آن ها با شواهد باستان شناختی سعی دارد به درک و شناختی روشن تر از این موضوع دست یابد. از دیگر مواردی که در این مقاله بدان پرداخته خواهد شد، موضوع تغییرات اداری و مرزی است که درطول دوران های مختلف ارجان را دستخوش تغییر و تحول کرده است. ارجان در دوران های مختلف دچار تغییرات اداری و مرزی فراوانی شده است، به طوری که در سده های نخستین اسلام، این خوره همان ساختار و حدود دوره ساسانی را در خود داشت، اما در دوره های بعد شاهد جابه جایی از ایالتی به ایالت دیگر، تغییر نام و کم شدن حدود و ثغور نواحی و بخش های وابسته به آن هستیم. این نوشتار تلاشی است درراستای بررسی دو موضوع مهم در ارجان؛ نخست، تغییرات اداری و مرزی رخ داده در پهنه ارجان تا به امروز و چگونگی به وقوع پیوستن این تغییرات؛ و دیگری، مساله نام جای این خوره و اختلافاتی که برسر نام واقعی آن میان پژوهشگران وجود دارد. به سخنی دیگر، دلایل اصلی ناهمخوانی های موجود میان پژوهشگران برسر نام جای ارجان چیست؟ پرواضح است که منابع تاریخی اشاره ها و توضیحات بسیاری درراستای شناخت سیمای ارجان، تغییرات اداری و مرزی و دلایل رکود و رونق این منطقه بیان داشته اند؛ با این حال، تلفیق و ترکیب داده های تاریخی و باستان شناختی موردی است که کمتر در آثار پژوهشگران حوزه ارجان در دوران ساسانی و اسلامی مشاهده می شود. از این رو نگارنده سعی دارد تا با تلفیق هر دو رویکرد تاریخی و باستان شناختی به موضوع نام جای و تغییرات اداری و مرزی ارجان در دوران اسلامی بپردازد. انجام پژوهش حاضر ازطریق بررسی منابع مکتوب و تطبیق یافته ها و شواهد باستان شناختی با مواد و اطلاعات مستخرج از آن ها است.

ارجان در دوران مختلف دچار تغییرات اداری و مرزی فراوانی شده است؛ به‌‌طوری‌‌که در سده‌های نخستین اسلام، این‌خوره همان ساختار و حدود دورۀ ساسانی را در خود داشت، اما در دوره‌های بعد شاهد جابه‌جایی از ایالتی به ایالت دیگر، تغییر نام و کم شدنِ حدود و ثغور نواحی و بخش‌های وابسته به آن هستیم. در اینجا مجال چندانی برای پرداختن و ورود به این بحث وجود ندارد و تنها به این بسنده خواهد شد که موضوع پیش‌رو درخصوص حدود و ثغور ارجان در دوران‌های مختلف با تعریف سنتی از جغرافیای تاریخی، یعنی بررسی تاریخ تغییرات مرزهای سیاسی و تقسیمات جغرافیایی-اداری یک منطقه درطول زمان سروکار دارد (ن. از‌ این‌رو، نگارنده سعی دارد تا با تلفیق هر دو رویکرد تاریخی و باستان‌شناختی به موضوع نام‌جای و تغییرات اداری و مرزی ارجان در دوران ساسانی و اسلامی بپردازد؛ همچنین ازمنظر باستان‌شناسی، ارجان دورۀ اسلامی کمتر موردتوجه قرار گرفته است و از همه مهم‌تر مسألۀ نام‌جای ارجان کمتر با مدارک و شواهد باستان‌شناسی همراه بوده است و عمدتاً براساس منابع مکتوب به این موضوع پرداخته شده است. عاقبت به‌دلیل تداوم سیاست‌های خصمانه بین این دو دولت و حملات آشوریان علیه سرزمین ایلام، دولت مرکزی ایلام‌نو در قرن هفتم قبل‌ازمیلاد برای همیشه به تاریخ پیوست (ایمان‌پور و کائید، 1396: 15-3)؛ با ‌این‌حال مناطق شرقی ایلام مانند ارجان کماکان توانستند تا حدودی به حیات فرهنگی خود ادامه دهند و نقش مهمی در انتقال فرهنگ ایلام‌نو به دربار هخامنشی ایفا کنند (Henkelman & Khaksar, 2014: 210). The Arjan Tomb at the Crossroads between the Elamite and the Persian Empires, A dissertation in partial satisfaction of the requirements for the degree of Doctor of Philosophy in Near Eastern Studies.