خلاصة:
حافظ محمودخان شیرانی پژوهشگری پاکستانی است که از او در ایران، مجموعهمقالاتی با عنوان «در شناخت فردوسی» با ترجمۀ شاهد چوهدری منتشر شده است. یکی از مقالات این مجموعه، دربارۀ مذهب فردوسی است که در آن میکوشد فردوسی را سنّی-مذهب یا در صورت پذیرش شیعهبودن فردوسی، او را از گونۀ شیعیان زیدی بشناساند. در این جستار، دلایل نادرستی سخنان او را پیش میکشیم.
ملخص الجهاز:
1 از سویِ دیگر، شیرانی اینکه نظامیِ عروضی این بیت را: «به بینندگان آفریننده را/ نبینی مرنجان دو بیننده را» ازآنجاکه در آن، رؤیتِ الهی نفی شده است، دلیلی بر معتزلی بودنِ فردوسی میپندارد، سخنی نادرست میداند و معتقد است نباید بیتی را از یک نظمِ مسلسل گرفت و بدان معنیای خاصّ بخشید.
به جُز آنچه یاد شد، شیرانی از دو سنخ شعر در شاهنامه یاد میکند که هم شیعه و هم سُنّی بودنِ فردوسی را نشان میدهد: یکی ابیاتی که در آن ستایشِ سه خلیفه، ابوبکر، عمر و عثمان، درج شده است2 و دیگر بیتهایی که در آن بزرگداشتِ علی(ع) و اهلِ بیت(ع) دیده میشود.
پاسخ: آنچه دربارۀ اشاره به هاروت و داستانِ در پیوند با او گفته شده است، بر بنیانِ بیتی الحاقی است که در علمیترین ویرایشِ تازه از شاهنامه، نسخۀ مُعتبرِ جلال خالقی مطلق، در متن قرار نگرفته است و یکی از پژوهندگانْ بهدرستی میگوید که بسیاری از بیتهایِ استنادیِ شیرانی در اثباتِ سُنّی بودنِ فردوسی، امروزه الحاقی شمرده میشود(ابوالحسنی، 1394: 750).
با توجّه به آنچه گذشت، فردوسی را به هیچ روی نمیتوان سُنّیمذهب انگاشت و چنانکه بسیاری منابع از قدیم تا به امروز اشاره داشتهاند(ابوالحسنی، 1394: 489-507)، او شیعه بوده است و از شواهدی که از دیباچۀ شاهنامه برمیآید، او بر مذهبِ شیعۀ اسماعیلی بوده است(در این باره بنگرید: اردستانی رستمی، 1399 ب: 17-168).