خلاصة:
سالهاست که رویکرد سنت‌گرایان به خوانش آثار هنری سنتی تبدیل به پارادایم اصلی در فضای دانشگاهی ایران شده است. به باور سنت‌گرایان هنرهای سنتی و از جمله هنرهای مرتبط با کتاب‌آرایی به ویژه نگارگری، بازتاب‌دهنده عالم مثال هستند و تصاویر به کاررفته در آنها صرفاً بازنمایی عالم واقع نیستند. این دیدگاه باعث شده است تا بسیاری از ایشان نگارگر را فراتر از یک هنرمند معمولی بلکه در جایگاه سالک یا عارفی حقیقت‌بین بنشانند که توانسته است با درکی شهودی، صُور مثالی را ببیند و در اثرش آنها را بازنمایی کند. از این رو مسئله این پژوهش آزمون مفهوم «سالک/عارف ـ هنرمند» است که عموماً سنت‌گرایان در تحلیل شخصیت هنرمند سنتی روی آن تأکید می‌کنند. از این رو در این پژوهش با ترکیب روش‌های تاریخی و توصیفی و با تدقیق در گزارشهای دست‌اول، نحوه زیست اجتماعی و اخلاقی هنرمندان نامدار ایرانی در عهد تیموری و صفوی، بررسی شده تا این ادعای سنت گرایان در ارتباط با جایگاه هنرمند به آزمونی تاریخی گذاشته شود. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد آنچه از زندگی نام‌آوران هنری ایران در متون دست‌اول تاریخی نقل شده است بیش از اینکه حاوی بیان سلوک اعتقادی یا عارفانه آنها باشد تصویرگر انسان‌هایی عادی ولیکن توانمند و خلاقی است که گاه رفتاری مغایر با اخلاق عُرفی و حتی شرعی بروز می‌داده‌اند. در نتیجه برخلاف تصور رایج، می‌توان گفت که قائل شدن به مقام سالک/عارف ـ هنرمند برای نگارگران ایرانی صرفاً مبتنی بر نگرشی ذهنگرایانه است و این ادعا با یافته‌های تاریخی قابل تأیید نیست .
For years, the Traditionalist approach to reading traditional works of art has become a major paradigm in Iran's academic studies of arts. Traditionalists believe that traditional arts, including those related to Kitab Araei, especially painting, reflect the world of ideals, and the images used in them are not merely representations of the real world.This view has led many of them to place the painter beyond the ordinary artist, as a mystic, the artist, with an intuitive understanding of ideas forms, has ability to represent idealistic forms in his work. In this article, based on credible historical reports, the social and moral life of famous Iranian artists in the Timurid and Safavid eras is studied, in order to To examine the claims of traditionalists about the mystical life of the artist.The research findings show that what has been quoted from the lives of prominent Iranian artists in historical texts, is more about ordinary people than a mystics or mystical behavior of them. It narrates ordinary but capable and creative human beings that in some cases, they behaved contrary to religious and customary morals and rules. As a result, contrary to popular belief, it can be said that assigning a mystic-artist status to Iranian painters is based solely on a subjective attitude. And this claim of traditionalists about the mystical status of artists is not only inconclusive with historical findings, but in many cases faces serious challenges in studying the lives of artists of that time.
ملخص الجهاز:
تحقيقات تاريخ اجتماعي، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی دوفصل‌نامة علمي (مقالۀ علمی ـ پژوهشی)، سال دهم، شمارة اول، بهار و تابستان 1399، 267 - 287 نقد مفهوم سالک/ عارف ـ هنرمند از دیدگاه سنت‌گرایان، بر‌اساس مطالعات تاریخ اجتماعی محمد معین‌الدینی 1 چكيده سالهاست که رویکرد سنت‌گرایان به‌خوانش آثار هنری ـ سنتی به پارادایم اصلی در فضای دانشگاهی ایران تبدیل شده است.
امری که سید‌حسین نصر با صراحت بر آن تأکید می‌کند: «پاسخ مسائل مرتبط با پیوندهای فرهنگی در‌طول قرون و اعصار، باوجود جذابیتی که از دیدگاه تاریخ هنر دارد، سرمنشأ هنر اسلامی را بر ما مکشوف نمی‌کند» (نصر 1375: 10)، اما مغالطه‌هایی نیز دیده می‌شود؛ به این معنا که سنت‌گرایان هر‌جا که به گزاره‌های تاریخی موردتأییدشان برمی‌خورند، برای توجیه عقاید خود به آنها استناد می‌کنند، حتی اگر این گزارش‌ها غیر‌مستند و غیرعلمی باشند، مانند استناد سید‌حسین نصر به آغاز نوشتار خط کوفی به‌قلم حضرت علی(ع) که در گلستان هنر منشی قمی نقل شده است (برای آگاهی بیش‌تر، بنگرید به موسوی رکنی 1395).
بماند که در‌کنار این هنرمندان باید از شاهان و شاه‌زادگانی مانند احمد جلایر، ابراهیم‌‌میرزا، بهرام‌میرزای صفوی، حسین بایقرا، و سرآمد همۀ بایسنقر نویسندۀ «کتیبۀ مسجد گوهرشاد» نیز نام برد که علی‌رغم سیاست‌ورزی، هنرمندانی برجسته و صاحب‌سبک بودند (برای آگاهی بیش‌تر، بنگرید به خواند‌میر 1362 الف، ج 3؛ منشی قمی 1383؛ صادقی‌بیک 1327؛ دوست‌محمد 1372)؛ علاقه‌مندان و حامیانی که برخی از بزرگ‌ترین هنرمندان زمان از دربار ایشان برخواستند و تاریخ شرح مفصلی از می‌گساری‌ها و خوش‌گذرانی‌های آنها می‌دهد.
(
, 
, 
)
