خلاصة:
یکی از شناختهای لازم برای سعادت انسان و جامعه، امامشناسی است. این موضوع در اسلام از اهمیت والایی برخوردار است و از جمله نگرانیهای پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم برای امتش، شناخت امامان بعد از خودش بوده است. موضوع شناخت مستخلفین واقعی از مستخلفین دروغین، بر اساس تفسیر آیه شریفه «وعد اللّه الّذین آمنوا منکم و عملوا الصّالحات لیستخلفنّهم فی الارض» قابل دستیابی است. در مقاله حاضر برای مشخص کردن منظور «لیستخلفنهم» در آیه، دیدگاههای مفسران فریقین بررسی میگردد. از مجموع نظرات مفسران به دست میآید که خدای متعال برای تشخیص مستخلفین واقعی از مستخلفین دروغین در این آیه، مستخلفین را با ویژگیهای خاصی میشناساند تا شناسایی ایشان آسانتر گردد. هر یک از مفسران، دیدگاهی را برای این «مستخلف» الهی مطرح نمودهاند. از جمله دستاوردهای این مقاله که مفسران بدان نپرداختهاند، آن است که جانشینی تمام ائمه و ولایت آنها به طور کامل، در زمان ظهور محقق میشود؛ این نتیجه موافق با ظاهر آیه است و روایات رجعت آن را تایید میکند.
ملخص الجهاز:
(طبرسی، 1406: مجمع البیان، ج 7، ص 240؛ همان، 1377: جوامع الجامع، ج3، ص 117؛ رازی، 1404: روح الجنان، ج4، ص 53؛ ابن شهر آشوب، 1412: ج2، ص 69) تحلیل دیدگاهها درباره مخاطب استخلاف در آیه تقریباً مفسّران اهل سنّت در این قول متفقاند که قدر متیقّن خطاب در «وعدالله الذین ءامنوا منکم و عملوا الصالحات» صحابۀ پیامبر خدایند و خداوند این وعده را به یاران حضرت رسول به عنوان مخاطبان حاضر در عصر نزول داده است.
ک: ذهبی، سیر اعلام النبلاء، بیتا، ج4، ص 207، رقم207؛ ابن جریر طبری، همان، ج10، ص160) نقد خبر ابوالعالیة با تأمّل در مفاد خبر شأن نزول، چند پیام به دست میآید: اول این که حدیث، سبب نزول آیه را بیان میکند، بر اساس شِکوۀ صحابه از ناامنی در مدینه شکل گرفته و حدیث دربارۀ زمان وقوع این وعده ساکت است.
ولی اگر تک تک امامان مورد نظر باشد، این نظریه نمیتواند مصداق استخلاف مطرح شده در آیه باشد؛ چون ویژگیهای مستخلَفین در آیه خاصّ است و شامل یازده امام قبل از امام مهدی( به صورت تک تک نمیشود؛ چون خصوصیات بیان شده درآیه در زمان هیچ کدام محقق نشده است.
(تفسیر منسوب به ابن عباس، بیتا، ص 298؛ همچنین رازی، همان، مفاتیح الغیب، ج24، ص 412؛ ماوردی، 1428: ج 4، ص 118) نوع استخلاف این مفسّران با نوع استخلاف خاصّ تفاوت دارد؛ چون استخلاف خاصّ، استخلاف ویژه برای انبیا و اوصیا از ناحیۀ حق تعالی است؛ در حالی که خلافت هیچ یک از خلفا، از ناحیۀ خداوند نبوده، بلکه با رأی مردم انتخاب شدند.