خلاصة:
ماهیت مسجد به گونهای است که از یک سو سبب ایجاد ارتباط با خداوند و عالم
غیب میشود و از طرف دیگر انسجام اجتماعی گروههای مختلف مردم را تفویت
میکند. در نقش محوری مسجد در جوامع اسلامی همواره در این مکان مقدس.
کلیه امور فرهنگی و اجتماعی و سیاسی و علمی نیز صورت میگرفته و این امر نشان
دهنده تاثیر شگرف مسجد در تداوم حیات اجتماعی جامعه مسلمانان است. از آنجا که
مسجد محل امنی برای حفظ روت ملی بودء خزانه دولت یا بیت المال در مسجد جامع
شهر نگهداری میشد. مسجد محل اجتماع فرماندهان سپاه» حضور مشاوران نظامی»
تصمیمگیریهای مهم رزمی» صدور فرامین جنگی» بسیج رزمندگان» اعلان نتایج
پیکارهاء حفظ غنایم و رسیدگی به وضع آوارگان و اسیران بود. در نهضتهای صد ساله
اخیر ایران» مساجد به عنوان کانونهای اصلی مبارزه علیه استبداد مورد توجه بود و نقش
عمدهای را در به ثمر رسانیدن این نهضتها ایفا میکرد. مسجد در جامعه جدید ایران»
بعنی در دوران منتهی به تاسیس جمهوری اسلامی» جایگاه وکاربردهای جدیدی یافت
که در دو برهه انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی» ظرفیت این نهاد اجتماعی آشکار گردید. به طورکلی میتوان گفت که مسجد در تاریخ ایران در سه مرحله نقش مهمی در
تحولات کشور داشته است. مرحله اول کارکرد فرهنگی فکری و هنری آن است که در
معماری و ادبیات ایران جلوه گر شده است. در مرحله دوم کارکردهای اجتماعی مسجد
بروز کرد و جنیشهای اجتماعی در اطراف آن سازمان یافتند و مرحله سوم به کار
کردهای سیاسی مسجد اختصاص دارد که این مورد در دوران انقلاب و جنگ تحمیلی
ظاهر شد و خود را در مسایل سیاسی مثل مشارکت بسیج سیاسی, اعتراض سیاسی
و دیگر وجوه رفتار سیاسی مردم (مثل بحثها و آموزشهای سیاسی» تبادل نظرء
مشورت و شوراء تعیین سرنوشت و...) نشان داد. آیندهشناسی مسجد برای نظام
جمهوری اسلامی ایران و دیگر جوامع اسلامی یکی از ضرورتهای مهم است که از
منظر نهادمندی و نهاد سازی برای حکومت برجستهتر میشود. نگارنده سپس با تذکر
این حقیقت که در عصر اوج ارتباطات هنوز بهترین و سالمترین وکارآمدترین رسانه»
مسجد است. تقویت مساجد از نظر امکانات ظاهری» رسیدگی بیشتر به وضعیت ظاهری
مسجده تشکیل و تقویت کتابخانه مناسب برای مسجده برگزاری مسابقات متنوع
به کارگیری هیئت امنای صاحب ابتکار و خلاقیت» طولانی نشدن نمازهای جماعت.
دقت در انتخاب امام جماعت» انجام تبلیغات مناسب و منطقی» فعالیتهای کانون
فرهنگی مستقر در مسجده را جهت احیا و حفظ جایگاه مسجد» پیشنهاد نموده است.