خلاصة:
معماری اسلامی در قلمروگسترده اسلام اگر چه سبکهای متفاوتی را دنبال
کرده» ولی روح مشترکی دارد که از وحدت دیدگاههای فلسفی و عرفانی و ایمان خاص
هنرمندان سرچشمه میگیرد. این معماری بر فیض و برکت صادر شده ا ز کلام وحی
متکی است و هنرمندان مسلمان با بهرهگیری از عرفان عمیق اسلامی توانستهاند
با شکوهترین آثار هنری را با الهام از معنویت دینی و بر اساس توحید و یگانگی
ذات اقدس پروردگار بیافریند. هنرمند مسلمان به خاطر نتایج مادی کار یا ارضای حس
زیباشناسی اثر هنری را خلق نمیکند. بلکه همواره میکوشد تا با راز رمز وکنایه
متعالیترین حقایق خلقت را در قالبهای مادی به نمایش بگذارد. گر چه وحدت خود
یک حقیقت کاملاً عینی است» به نظر انسان یک مفهوم ذهنی و انتزاعی جلوه میکند.
دین اسلام مبتئی بر توحید است و وحدت را نمیتوان با هیچ تصویری نمودار ساخت
و بیان کرد. اما هنر اسلامی در تمام جنبههای خود مبتنی بر حکمت اسلامی است و این
یعنی درک این حقیقت که هر اثر هنری باید طبق قوانینی آشکار ساخته و پرداخته شود و اینکه این حقایق کتمان نشود و در حجاب مستور نماند. بنابراین اصل توحید که پایه
نظرگاه اسلامی است در تمام وجوه هنری و از جمله معماری مساجد عیان و مشهود است
و هنر معنوی اسلامی که با تکیه بر اصل توحید، در پی وحدت بخشیدن بر پیکر عناصر
گوناگون هنری است در معماری مساجد یز تجلی کرده و روح وحدت را در معماری
مساجد مختلف در سراسر جهان پهناور اسلامی به منصه ظهور میرساند. بنابراین
مساجد اگر چه کثیرند، لیکن واحدند و اگر چه واحدند، لیکن کثیرند.