خلاصة:
استفاده از روش تاویل در فهم متن از گذشته بین متفکران اسلامی رایج بوده است. فارغ از گروه خاصی از فریقین که از این روش استفاده نبرده اند و آن را نفی می کنند؛ عمده اندیشمندان اسلامی از آن در حوزه مباحث تفسیری و کلامی استفاده می کنند. البته مواجهه یکسانی با آن در میان موافقان وجود ندارد. دسته ای به پذیرش حداکثری این روش نظر داشته و برخی استفاده حداقلی و برخی از بهره اعتدالی آن سخن می گویند. متکلمان اشعری به خصوص در طبقه متقدمان اگرچه منکر کلی تاویل نیستند؛ اما عملا از آن اجتناب ورزیدند و لوازم و نتایج دیدگاهشان تفاوتی با اهل حدیث ندارد. استاد سبحانی در مقام یک مفسر کلامی، در تفسیر آیات قرآن و روایات، استفاده از روش تاویل را منوط به رعایت ضوابط و شرایطی مجاز دانسته و به نقد رویکردهای افراطی و تفرطی در این عرصه میان متفکران اسلامی می پردازد. براساس یافته های این پژوهش وی استفاده اشاعره از این روش را در تفسیر آیات قرآن نقد و ارزیابی کرده است و رویکردشان را خلاف عقل و نقل می داند. در این پژوهش به روش توصیفی تحلیلی، ضمن اشاره به ضرورت و جایگاه تاویل نزد ایشان، ارزیابی انتقادیشان را به اشاعره در بهره گیری از آن دنبال خواهیم کرد.
ملخص الجهاز:
ارزیابی انتقادی رویکرد تأویلی اشاعره در فهم نصوص دینی از منظر آیه الله جعفر سبحانی ابوذر رجبی چکیده استفاده از روش تأویل در فهم متن از گذشته بین متفکران اسلامی رایج بوده است .
استاد سبحانی در مقام یک مفسر کلامی، در تفسیر آیات قرآن و روایات ، استفاده از روش تأویل را منوط به رعایت ضوابط و شرایطی مجاز دانسته و به نقد رویکردهای افراطی و تفرطی در این عرصه میان متفکران اسلامی میپردازد.
دربارۀ پیشینه پژوهش از جهت موضوع (یعنـی اصـل مسـئلۀ تأویـل ) کارهـای فراوانـی صـورت 111 ارزیابی انتقادی رویکرد تأویلی اشاعره در فهم نصوص دینی ١١١ __________________________________________________________________________________________ 111 گرفته است ؛ اما از نظر مسئلۀ پژوهش (دیدگاه استاد سبحانی یا مواجهه انتقادی ایشان بـا متفکـران اسلامی) غیر مقالات و کتاب هایی که خود استاد بـه نحـو مسـتقیم و غیـر مسـتقیم بـه طـرح بحـث پرداختند، هیچ پژوهشی در حوزۀ کتاب ، پایان نامه و مقاله مشـاهده نشـد.
به نظر استاد نمیتوان تأویل و تفسیر را به یک معنا در قرآن به کار برد؛ اگرچه برخی از قدما دچار چنین اشتباهی شده اند(همو، ١٣٧١الف ، ص ٢٥٠؛ همو، ١٣٨٣ب ، ج ٢، ص ٢٧)؛ اما با نگاه دقیق باید بین این دو فرق قائل شد.
121 ارزیابی انتقادی رویکرد تأویلی اشاعره در فهم نصوص دینی ١٢١ __________________________________________________________________________________________ 121 در آیات محکم تزلزل معنایی مطرح نیست و دلالت آن کاملا روشن است ؛ اما در آیات متشابه تزلزل معنایی میان حداقل دو تا چند معنا وجود دارد و با روش تأویل به معنای روشن و درست آیه راه مییابیم (سبحانی، ١٣٨٥، ص ٢٧٥؛ همو، ١٣٧١الف ، ص ١٩٦).