خلاصة:
فقه به‌عنوان دانش بشری در پی شناسایی احکامی است که خداوند حکیم و عالم به مصالح و مفاسد در شریعت گنجانده است. باوجوداین قداست آن، فهم آدمی را از شریعت معصوم نمی‌کند. بدین‌رو از همان آغاز، فقها ضمن کوشش برای فهم شریعت، در پی شناسایی قواعدی بودند که آنان را به شناختی نزدیک به آن یاری برساند. در شریعت‌شناسی بنای عقلا نقش تعیین‌کننده‌ای بازی می‌کند. مقاله حاضر به دنبال ارائه راهکار برای همسو کردن فقه با واقعیت‌های اجتماعی و نیرومند کردن آن در راستای رویارویی با مشکلات و هموارسازی مدیریت جامعه است که در این زمینه اعتقاد دارد باید دو اتفاق رخ دهد. نخست آنکه اجتهاد دوباره در اصول دین (خداشناسی، پیامبرشناسی و امام‌شناسی) صورت گیرد. دوم آنکه کسب معرفت فقهی از رهگذر افزایش ظرفیت بنای عقلا و دو حکم عقل نظری و عملی استوار بر بهره‌گیری از معرفت‌های عقلی و تجربی باشد.
ملخص الجهاز:
درنتیجه کوشش برای فهم شریعت که همان اجتهاد است، یک تلاش بشری است که می‌تواند فرایند تکاملی داشته باشد؛ همان‌گونه که مطالعه تاریخ علم اصول به‌روشنی این تکامل را نشان می‌دهد و به استناد همین باید در انتظار دگرگونی آن در آینده بود.
اگرچه دراین‌باره اصل بر پیروی از علم است، ولی ازآنجاکه بیشتر دانشمندان علم اصول باب علم را مسدود می‌دانند و این سخن استوار بر دلایلی است که سرآمد آنها بنای عقلاست، استناد به ظن را چنانچه فقط برگرفته از متن کتاب و سنت باشد، حجت و این‌دست ظنون را ظن خاص می‌دانند؛ با این توجیه که به‌گونه‌ای ویژه دلیل قطعی بر حجیت آنها وجود دارد.
بااین‌همه همان‌گونه که گفته شد، بیشتر فقیهان برای کشف مراد جدی گوینده، صرف ظهور کلام او را کافی می‌دانند؛ درنتیجه پس از جستجو از دیگر سخنان و قرینه‌های موجود در موضوع سخن و جمع‌بندی آنها، حجت بر حکم شرعی وجود دارد و همین اندازه برای فهم و شناخت حکم شرعی کافی است؛ زیرا هدف اجتهاد تحصیل حجت بر حکم شرعی است (آخوند خراسانی، 1427ق: 354) و دیگر ظنونی که از راهی غیر از ظهورات به دست می‌آید، حجت نیست؛ خواه معتبر باشد یا غیرمعتبر؛ زیرا اصل بر حرمت عمل بر ظن است (مکارم شیرازی، 1416ق: 323).
1 این سخن به معنای ناکارآمدی معرفت‌های عقلی در شناخت حکم شرعی است و درنتیجه موجب از میان رفتن یا کاهش ظرفیت بهره‌گیری از آنها برای گفتنی است دانشمندان علم اصول باور دارند اگر معرفت عقلی به حد قطع برسد، حجت شرعی است و چنانچه با نقل تعارض داشته باشد، بر آن مقدّم می‌شود.
(
, 
, 
)
