خلاصة:
«عقلانیت» بنیادیترین مفهوم در حوزه اندیشهورزی است. این مفهوم در دو نگرش دینی و غیردینی، از اهمیت شایان برخوردار است. عقلانیت، بر فرضی که غیردینی تفسیر گردد، در گفتمان رضوی «موهبت الهی» است که به نوع بشر اعطا شده و جوهر وجود او را تشکیل میدهد. عقلانیت دینی، اما مبتنی بر معارف قرآن و سنت است و از سوی عقلانیت وحیانی حمایت میشود. هدف مقاله، تبیین مفهوم عقلانیت و گونهشناسی آن در گفتمانهای علمی(روایات عقلمحور) رضوی است. در این تحقیق، آن دسته از روایات رضوی مورد خوانش قرارگرفتهاند که مفاهیم «تعقّل»، «تفکر» و «تعلّم» را مورد بحث قراردادهاند. گونههای عقلانیت که از این روایات استنباط شده، عبارتند از: عقلانیت فطری، عقلانیت علمی، عقلانیت دینی، عقلانیت عملی و عقلانیت اعتدالی. مهمترین یافتههای این طرح، شناسایی و تحلیل مفاهیم مختلف عقلانیت است که از این نوع روایات اصطیاد شدهاند. عقلانیت مورد نظر روایات رضوی، اما عقلانیت جزئی نیست، بلکه سطح بالاتر، عمیقتر و اعم از آن، یعنی عقلانیت کلی/شهودی است که شامل عقل جزئی هم میشود. روش پژوهش، تحلیلی-توصیفی است.
Intellectuality is the most fundamental concept in the field of thought. This concept is of great importance in both religious and non-religious perspectives. intellectuality, although that interprete as secular, is in the Razavi discourse "divine grace" which is given to human beings and constitutes the essence of their existence. Religious intellectuality is based on the teachings of the Qur'an and Sunnah and is supported by revelational intellectuality. The purpose of this article is to explain the concept of intellectuality and its typology in Razavi's scientific discourses (rational-oriented narrations). In this study, those Razavi narrations have been readed that have discussed the concepts of "intellect", "thinking" and "learning". The types of intellectuality inferred from these narrations are: innate intellectuality, scientific intellectuality, religious intellectuality, practical intellectuality, and moderate intellectuality. The most important findings of this project are the identification and analysis of various concepts of intellectuality that have been derived from this type of narrations. The intellectuality of the Razavi narrations, however, is not partial intellectuality, but a higher, deeper and more general level, that is, general / intuitive intellectuality, which also includes partial intellect. The study method is analytical-descriptive.
ملخص الجهاز:
عقلانیت مورد نظر روایات رضوی، اما عقلانیت جزئی نیست، بلکه سطح بالاتر، عمیقتر و اعم از آن، یعنی عقلانیت کلی/شهودی است که شامل عقل جزئی هم میشود.
در فلسفه جدید غربی تنها کاربرد دوم عقل، یعنی عقل بهمثابه قوه عاقله که فصل ممیز انسان از حیوانات است، مورد تأکید قرار گرفته است و بهکاربرد عقل بهعنوان موجود مجرد تام، توجه نمیشود.
بر این پایه، منظور از عقل در فلسفه اسلامی، عقل کلی یا شهودی است که از آن به «اینتلکت» (intellect) تعبیر میشود و متعلق شناخت این نوع عقل، بیشتر امر مطلق و قدسی است و امور دیگر (جهان و انسان) در مراتب بعدی قرار دارند.
تحف العقول در این زمینه روایتی از امام رضا(ع) نقل کرده است که کمال عقلانیت (عملی) انسان مسلمان را مورد توجه قرار داده و کنش عقلانی-اخلاقی او را به بحث گرفته است.
در این زمینه، به برخی از روایات دیگر رضوی نیز، اشاره میشود که این نوع عقلانیت را مورد توجه قرار دادهاند.
(ابن شعبه، 1384: 467) در روایت دیگر، مدارای با دوستان و تسامح با دشمنان را مورد بحث قرار داده است، وقتی از امام سؤال شد که عقل چیست؟ فرمود: «جام اندوه را جرعه جرعه نوشیدن، با دشمنان به تسامح و با دوستان با مدارا رفتار کردن است» (صدوق، 1407: 358) مضامین این روایات نیز، با تفاوتهای اندک بر عقلانیت عملی-هنجاری اشاره دارد، زیرا محبت و مهرورزی با مردم، تسامح با دشمنان و مدارای با دوستان زمانی امکانپذیر است که انسان مطابق فرمان عقلانیت عملی-اخلاقیاش رفتار کند.