ملخص الجهاز:
"دکتر غلامرضا ورهرام مؤسسهء مطالعات و تحقیقات فرهنگی پژوهشی در جغرافیای تاریخی آمودریا رودخانهء معروف آمودریا که در عصر باستان به یونانی اکسوز (o?os) و به ندرت اکسوز (Oxus) و به لاتین (??oc) خوانده میشد،در واقع نام امروزی خود را از نام ایرانی آمل(آمویه-آمو)گرفته است.
ابن رسته معتقد است: «از جمله رودهایی که به جیحون میریزد،یکی رود بزرگ وخشاب است که از مرتفعات بلاد ترک،یعنی از سرزمین خرلخیه سرچشمه گرفته،به سوی بلاد فامر جریان پیدا میکند،و پس از عبور از آنجا به سوی بلاد راشت،و سپس به سوی بلاد کمیذ و بعد در حدود واشجر و روستایی از سرزمین ختل به نامت تملیات، از میان دو کوه میگذرد ...
از میان این رودهای فرعی،رود«وخشاب»از همه مهمتر است که علی یزدی نیز در ظفرنامهء خود،به عنوان یکی از شاخههای اصلی آمودریا از آن یاد میکند10.
در نواحی شمالی آمودریا،دشتهای وخان(نزدیک پنج)،بدخشان و شغنان(شکنان)و غازان و ناحیهء شمالی«درواز»قرار دارد،بین آمودریا و وخش،ختل(ختلان)قرار گرفته است وخش از میان فلات پامیر(و نیز فامیر)میگذرد.
دخویه محقق معروف هلندی در تحقیقات جغرافیایی خود در سال 1875 م نشان داده است که تغییر مسیر آمودریا گاه به طور موقت صورت گرفته و حتی در ادوار بعدی مجددا به مسیر قدیمی خود بازگشته است و این درست همان مسیری است که جهت آمودریا به سوی دریاچهء آرال را نشان میدهد26.
تغییر مسیر آمودریا از جانب ابوالغازی هم گزارش شده است و در این صورت میتوانسته شاخهای بهنام«در جالیق»که به ساری قمیش منتهی میشده است،مورد نظر باشد.
جنوبی آمودریا و مصب اصلی اوزبوی در سواحل شرقی دریای خزر را به صورتی واضح توضیح میدهند-همان گونه که مورخان بدان معتقدند-اما تحقیقات زمین شناسی و جغرافیایی نیازمند مدارک بیشتری است."