معرفی و نقد کتاب فرآیند متمدن‌شدن مقدمة ومراجعة

نوربرت الیاس، در کتاب فرآیند متمدن‌شدن، تاریخ شکل‌گیری آداب و رسوم مدرن را در پژوهشی نوآورانه بررسی کرده، نشان داده است که چگونه از دوره‌ی رنسانس به بعد، انسان غربی به موجودی «متمدن» تبدیل شده است. در سال 1999، جمعی از الیاس‌پژوهان خبره، ترجمه‌ی انگلیسی فرآیند متمدن‌شدن را ویرایش کردند و مقدمه‌ی جدیدی را که الیاس در سال 1968 بر این کتاب نوشته بود، در پی‌نوشت آوردند. در سال 1397، چاپ دوم ترجمه‌ی فارسی این کتاب با عنوان در باب فرآیند تمدن به ترجمه‌ی غلامرضا خدیوی در انتشارات جامعه‌شناسان منتشر شده است. در این مقاله، ترجمه‌ی فارسی با ترجمه‌ی انگلیسی کتاب، بررسی مقابله‌ای شده است. اینطور که به نظر می‌رسد، به‌رغم ادعای مترجم فارسی مبنی بر ترجمه از متن اصلی آلمانی، منبع ترجمه همان ترجمه‌ی انگلیسی کتاب است. مترجم، تنها جلد دوم کتاب را ترجمه کرده، و مقدمه، جلد اول، پی‌نوشت، پیوست، و عمده‌ی یادداشت‌های نویسنده هنوز به فارسی ترجمه نشده است. مرور اندیشه‌ی جامعه‌شناختی الیاس و جایگاه او در نظریه‌ی جامعه‌شناختی معاصر هم البته بخشی معتنابه از نوشته‌ی ماست. بررسی ترجمه، نشان‌دهنده‌ی مشکلات صوری و محتوایی از جمله عدم یک‌روندی در ترجمه، واژه‌گزینی نامانوس و دیریاب، و عدم رعایت قواعد نگارشی و ویرایشی‌ست.

The celebrated German sociologist, Norbert Elias, in his magnum opus, Uber den Prozess der Zivilisation, through a long-term social-historical analysis, recasts the processual configurations of manners since Renaissance, searching how the Europeans came to be known 'civilized.' A group of renowned scholars of Elias, then his editors of the English translation, edited the Edmund Jephcott’s fine translation in 1999, The Civilizing Process, and put the long introduction written by Elias thirty years after the first publication, in 1968, at the end of the edited version, as a Postscript. The Persian translation of The Civilizing Process appeared in 2018 by Qolam Reza Khadivi. We seek to do a contrastive analysis based on the Persian translation of the English version, whilst Khadivi claims he has translated from the original German text. The available Persian translation is incomplete since the preface, first volume, postscript, appendix, and most of the author’s notes have not been translated yet. As our scrutiny shows, the Persian translation of The Civilizing Process has so many formal problems, it lacks consistency and does not pursue a good norm of wordage, in addition to numerous written and editorial mistakes.

2. 2 روش مترجم در برگردان فرایند متمدن‌‌شدن چنان‌که در مقدمۀ مترجم آمده است، غلامرضا خدیوی، باتوجه‌به حجم کتاب و مشکلات نشر، ابتدا جلد دوم را که به شکل‌‌گیری دولت و نظام مالیات‌‌ها و نحوۀ انحصار آن می‌پردازد ترجمه کرده است و ترجمۀ جلد اول را، که شامل منابع تاریخی الگوهای ذهنی و رفتاری و سیر تطور این الگوها ضمنِ تحولات کلان اجتماعی است، به آینده موکول می‌کند. می‌‌دانیم که herr (سرور؛ ارباب؛ lord)، ritter (سلحشور؛ شوالیه؛ نجیب‌‌زاده؛ vassal)، herzog (دوک؛ کُنت؛ fief)، و واژه‌‌های شاخه‌‌گرفته (derivatives) از این لغات، herrschaft (تسلط؛ قدرت؛ حکومت؛ سلطنت)، herrschen (حکومت‌‌کردن؛ تسلط‌‌داشتن)، herrscher (حاکم)، herrscherhaus (سلسله)، herrscherin (حکم‌رانِ زن)، herzogin (کُنتِس؛ دوشِس)، و herzogtum (دوک‌‌نشین؛ قلمروِ دوک) در تاریخ فرهنگیِ اسلام و ایران هم‌‌خوان و برابری ندارد؛ درصورت ترجمۀ اثری با چنین بار تاریخی چه باید کرد؟ بهتر است معادل‌‌های فارسیِ انتخابی را برشمرد و بعد از بیان دلایل انتخاب آن‌‌ها، با رجوع به فهرست برابرهای کتاب‌‌های تاریخی و اجتماعیِ ترجمه‌‌شده به فارسی، در پانوشت صورت آلمانی و معادل فارسی و انگلیسی و فرانسۀ آن را آورد. مترجم فارسی این عنوان را به «درباب فرایند تمدن ‍‌ـ بررسی‌‌هایی در تکوین جامعه‌شناختی و روان‌‌شناختی آن» برگردانده است که به‌نظر درست نیست؛ چه اگر ملاکْ عنوان آلمانی هم باشد، بهتر است uber را که در این‌جا در مقولۀ دستوریِ حرف اضافه و به‌معنای «دربارۀ» و «راجع‌به» آمده است و در زبان انگلیسی با همین کارکرد به on ترجمه می‌‌شود (چون ترجمۀ Uber Gewissheit ویتگنشتاین به On Certainty و درباب یقینِ انگلیسی و فارسی)، به‌صورت ترجمۀ انگلیسی برگرداند تا از این حالت نامأنوس درآید.