خلاصة:
برای انجام یک پژوهش تطبیقی- قرآنی دربارۀ معنویت، نخست باید معنویت را تعریف کنیم. این واژه در قرآن بهکار نرفته است و تعریف آن در واقع، تعیین و تحدید دقیق موضوعِ یک پژوهش تطبیقی است. این مقاله جستجویی عقلانی برای دستیابی به تعریفی مناسب برای معنویت است، بهنحوی که بتوان آن را در پژوهشهای تطبیقی- قرآنی ملاک قرار داد. چنین تعریفی، به اصطلاح یک تعریف اسمی و قراردادی خواهد بود. در یک تعریف قراردادی، بیشتر مناسب بودن آن با اهداف تحقیق مدنظر است تا اینکه نگران صحّت و مطابقت کامل آن با واقع باشیم. بنابراین، در این مقاله، بحث این نیست که معنویتِ درست یا حق، کدام است و چه تفاوتی با معنویتِ نادرست یا باطل دارد، بلکه بهدنبال تعریفی هستیم که با هدفی مقایسهای در راستای مقایسۀ نظرات قرآن با دیگر دیدگاههایی که دربارۀ معنویت وجود دارد، مناسبت داشته باشد. در نهایت معلوم خواهد شد که مناسبترین تعریف معنویت این است که آن را فرایند جستجوی به نسبت پایدارِ امر قُدسی در زندگی بدانیم.
ملخص الجهاز:
اما با توجه به این که واژۀ معنویت در قرآن به کار نرفته است، برای تشخیص دقیق موضوعِ پژوهش قرآنی دربارۀ معنویت، ناچار هستیم نخست، معنویت را تعریف و تحدید کرده، مقصود خود را از آن روشن نماییم.
(Oxford Advanced Learner's Dictionary, 2004:1245) اما آن چه در این جا و برای این پژوهش مهم است، دست یافتن به یک تعریف اصطلاحی برای معنویت یا Spirituality است که برای پژوهشهای تطبیقی- قرآنی مناسب باشد.
مثلاً افرادی که به فرض با خداوند ارتباطی قوی دارند، ولی در خیلی از موارد تعبّد میورزند (دیگر فرمانفرما هستند)، برای اشخاصی قداست قائلاند و گفتههای ایشان را بدون استدلال میپذیرند، یا بخش مهمی از باورها و اعمالشان بر حوادثِ تاریخی دین، یا اوضاع محلی و مقطعیِ تأسیسِ آن متکّی است، یا بار متافیزیک گرانی در باورهایشان نهفته است و غیره، (چنین افرادی) اگرچه ارتباطی نیرومند با خدا و یا امور مقدّس داشته و تجارب آرامشبخش را نیز درک کرده باشند، بر طبق این تعریف، معنوی نیستند، در حالی که ظاهراً کاربرد واژگانی که معنویت را میفهمانند، در این موارد، متعارف و شایع است.
برای روشن شدن این مطلب باید دو نکتۀ ذیل را توضیح دهیم: نخست این که معنای زندگی در برخی از دیدگاههای قابلتوجه، مواردی را دربرمیگیرد که هیچ ارتباطی با دین و دینداری ندارند و نکتۀ دوم این که معنویت در اکثر دیدگاهها، حتی دیدگاههایی که آن را عام و شامل تعریف میکنند، با دین و امور دینی مرتبط تلقی میشود.
(Zinnbauer & Pargament, 2005: 33-34) نتیجهگیری از آنجا که واژۀ معنویت در قرآن استفاده نشده است، برای انجام یک پژوهش تطبیقی- قرآنی دربارۀ معنویت، نخست، لازم است به چیستی معنویت بپردازیم و در واقع، موضوع مقایسه را متناسب با اهداف پژوهش تعریف نماییم.