روش تحلیل کیفی محتوای متون دینی: مبانی نظری و مراحل اجرا مقالة

این پژوهش با هدف معرفی روش تحلیل کیفی محتوای متون دینی و کاربرد آن در پژوهش‌های روان‌شناختی با رویکرد اسلامی انجام شده است. روش پژوهش توصیفی−تحلیلی و به منظور توسعه ابزار می‌باشد. روش تحلیل کیفی محتوای متون دینی از مطالعات زبان‌شناسی، نظریه حوزه‌های معنایی و تلاش‌های به عمل آمده در فهم متون دینی (ادبی، اصولی و تفسیری) مشتق می‌شود و دارای یک اصل بنیادی و نُه اصل فرعی است که در چهار مرحله (مشاهده نظام‌مند، غرقه شدن در محتوا، صورت‌بندی داده‌ها، بازبینی نهایی و ارائه گزارش) به اجرا گذاشته می‌شود. هر مرحله نیز از چندین گام تشکیل شده است. پایه و اساس تحلیل کیفی محتوای متون دینی، پردازش فعال متن است که در آن پژوهشگر داده‌های متنی (مفاهیم، گزاره‌های متون دینی) را آن‌قدر کندوکاو و تحلیل می‌کند تا به ساخت‌های کلی معنا دست یابد. منظور از پردازش فعال متن عبارت از عملیاتی است که طی آن داده‌ها گردآوری، تجزیه و تحلیل، طبقه‌بندی و به شکل تازه‌ای کنار یکدیگر قرار داده می‌شوند. هدف اصلی پژوهش این است که پژوهشگر از یکسری مفاهیم و گزاره‌های متون دینی به فهم و استنباط‌های روان‌شناختی دست یابد؛ بنابراین، پردازش متن با توصیف و تحلیل‌های عمومی شروع و به تحلیل‌های عمیق‌تر، پیچیده‌تر، انتزاعی و معنایی می‌انجامد.

هدف اصلی پژوهش این است که پژوهشگر از یکسری مفاهیم و گزاره‌های متون دینی به فهم و استنباط‌های روان‌شناختی دست یابد؛ بنابراین، پردازش متن با توصیف و تحلیل‌های عمومی شروع و به تحلیل‌های عمیق‌تر، پیچیده‌تر، انتزاعی و معنایی می‌انجامد. مسئله اصلی پژوهش حاضر این است که چگونه می‌توان از تحلیل کیفی محتوای متون دینی به‌عنوان یک روش کارآمد در پژوهش‌های روان‌شناختی با رویکرد اسلامی استفاده کرد و فرایند کار با آن چگونه خواهد بود؟ lexical semantics Silva, M. این کار از نقطه نظرات مختلف و چشم‌اندازهای متعددی صورت گرفته است (کریپندورف، 3 2018) که بخشی از آن به تحلیل کیفی محتوای متون دینی و کاربرد اصول معناشناسی زبانی مربوط می‌شود (سیلوا، 2010، ص16). کاربرد این اصول همراه با مطابقت‌های معنایی آنها در روش تحلیل کیفی محتوای متون دینی لحاظ شده است. واژه بینامتنی، از یک سو به رابطه‌های گوناگونی اشاره دارد که متون را از جهت صورت و محتوا به هم پیوند می‌دهد (قائمی‌نیا، 1393، ص436) و از سوی دیگر، طبق این نظریه هیچ متنی جزیره‌ای جدا از دیگر متون نیست؛ بنابراین در تحلیل کیفی محتوای متون دینی تنها پرداختن به روابط درون‌متنی کافی نیست، بلکه باید به رابطه متن با سایر متون نیز توجه شود (سلطانی، 1384، ص67). پردازش کل‌نگر یا "پیکربندی" در روش تحلیل کیفی محتوای متون دینی از این دانش گرفته شده است؛ همچنین بسیاری از جوانب پردازش کل‌نگرانه را می‌توان براساس سیاق (ساختار کلی و فضای معنایی که بر مجموعه‌ای از کلمات، جملات و عبارات سایه می‌افکند و بر معنای آنها تأثیر می‌گذارد) مشخص کرد (ستوده‌نیا و همکاران، 1392، ص67)؛ همچنین سیاق جنبه‌های غیر لفظی را هم شامل می‌شود (منصور عابد، 2015، ص22).