خلاصة:
تسلسل فرهنگی، گاه‌شناسی و پراکنش جغرافیایی فرهنگ‌های پیش‌ازتاریخ پهنه‌های پیرامونی شرقی و شمالی دریاچۀ ارومیه تاکنون فراگیر مطالعه نشده است. هدف بنیادین این پژوهش، پراکنش جغرافیایی آثار دوران آهن قره‌داغ جنوبی بر پایۀ مطالعات صحرایی دهستان اوچ‌هاچا از توابع شهرستان اهر در کوهستان قره‌داغ جنوبی، شمال‌غربی فلات ایران است. پس از دسته‌بندی آثار دوران آهن این پهنه به دو گروه سکونت‌گاه‌های پرچین‌دار و گورستان‌های دورۀ پیشا اورارتویی یا آهن I-II در بازۀ زمانی حدود 1500 تا 800 پ.م.، که بیشتر از گونه‌های کلان‌سنگیِ سه‌خرسنگی و صندوقی و هم‌چنین کورگان قفقازی‌اند، نتایج زیر بر اساس یافته‌های باستان‌شناختیِ مطالعات سطح‌الارضی به دست آمده است:آثار باستانی سکونت پیش از دورۀ آهن پیشا اورارتویی در تراز 1650 تا 2500 متر ناحیۀ قره‌داغ جنوبی شناسایی نشده است؛ پراکنش جغرافیایی دورۀ آهن I-II قره‌داغ جنوبی از متغیرهای زمین‌سیمای طبیعی این کوهستان پیروی می‌کند؛ و در حالی‌که سکونت‌های دورۀ آهن I-II قره‌داغ جنوبی از گونۀ سکونت‌گاه‌های پرچین‌دار و متناسب با زندگی کوچ‌نشینان دام‌دار سرزمین‌های استپی است؛ و جغرافیای کوهستانی نیمه‌خشک و پر فراز و نشیب در این‌جا مانع از پیدایش شهرنشینی گونۀ بین‌النهرینی و محوطه‌های باستانی چند لایه، برای نمونه تپه‌های باستانی، شده است.وانگهی، افزون بر چراگردی و دام‌داری عشایری در مراتع قره‌باغ و قره‌داغ، استخراج کانی‌های مس و آهن، یعنی دو فلز پرمصرف دوران آهن آسیای غربی از کانسارهای قره‌داغ، دیگر نظریۀ باستان‌شناختی نویسندگان است که نیازمند کاوش‌ها و تحلیل‌های علوم باستان‌شناختی است؛ زیرا گسترش قلمروی پادشاهی اورارتو به سوی قره‌داغ بدون انگیزه‌های اقتصادی نمی‌تواند به درستی تحلیل، تفسیر و فهمیده شود.
The cultural sequence, chronology, and archaeological landscape of the geographical distribution of the prehistoric cultures in the peripheral territories of the eastern and northern Urmia Lake regions have not been the focus of any inclusive studies. The basic question of present investigation is the geographical distribution of the Iron Age remains in the Uch’hāchā rural district of Southern Karadagh, the northwest of Iranian plateau. Typologically and chronologically, such remains are the fortified sites and graveyards fall within the Iron Age I-II (pre- Urartian period) c. 1500-800 BC. The grave types are megalith triliths and simple cists and the Caucasian Kurgans. The pre- Urartian settlements have not yet been recognized in the 1650 – 2500m a. b. s. l. The geographical distributions of the Iron Age I-II sites were affected by the mountain landforms. Noticeably, the Iron Age fortified settlements indicate to pastoral- nomad peoples adopted their life in this steppe land. Such a semi- arid and rough mountain land, contrary to Mesopotamia, has no geographical potential for the formation of urban way of life and multi layers archaeological sites, as mounds. In addition to the transhumance and pastoral- nomad way of life adopted in the pastures of Karadagh and Karabakh, the metallurgical subsistence based on copper and iron mines in the Karadagh, is another theory proposed by the authors. Such a theory should be examined by the methods of archaeological sciences and later archaeological expeditions. The expansion of the realm of Urartian kingdom in this region should be analyzed and understood based on the subsistence desirement and motivations.
(
, 
, 
)
