خلاصة:
تأثیر «اشتباه یکطرفه» بر حیات عقد از موضوعات محل اختلاف حقوق قراردادها است. در حقوق ایران «اشتباه یکطرفهای» که وارد قلمرو تراضی شده و در «خود موضوع معامله» باشد، صرفنظر از تأثیر آن بر کارایی و تخصیص منابع، موجب بطلان عقد است. در حقوق انگلیس «اشتباه یکطرفهای» بر حیات عقد مؤثراست که به یکی از ارکان اساسی عقد لطمه وارد آورده و طرف دیگر از آن آگاه بوده یا میبایست آگاهی داشته باشد. به نظر تحلیلگران اقتصادی حقوق «اشتباه یکطرفه» باید بر مبنای کارایی و تأثیر آن بر تخصیص منابع بررسی گردد، و «اشتباه» در صورتی بر سرنوشت عقد تأثیرگذار باشد که مانع تحقق کارآیی تخصیصی گردد. از آنجا که در حقوق ایران و انگلیس، قواعد حاکم بر «اشتباه یکطرفه» به این موضوع که آیا به موجب قرارداد کالا یا خدمات به شخصی که بیشترین ارزش را برای آن قائل است منتقل گردیده یا خیر توجه ندارد، کارایی تخصیصی محقق نمیگردد.
Effect of a “Unilateral Mistake” on the survival of a contract is one of the controversial subjects of Contract Law. In Iranian law, “a unilateral mistake” that has entered the realm of compromise and is about “the subject of the transaction itself” invalidates the contract, regardless of its effect on efficiency and allocation of resources. In English law, a unilateral mistake affects the life of the contract, which damages one of the basic elements of the contract and the other party is aware or should be aware of it. According to legal economic analysts, "unilateral mistake" should be examined in terms of efficiency and its impact on resource allocation, and "mistake" affects the fate of the contract if it prevents the realization of the allocated efficiency. Because in Iranian and English law, the rules governing "unilateral mistake" do not take into account whether the goods or services have been transferred to the person who values them the most, the allocated efficiency will not be achieved.
ملخص الجهاز:
از آنجا که در حقوق ایران و انگلیس، قواعد حاکم بر «اشتباه یکطرفه» به این موضوع که آیا به موجب قرارداد کالا یا خدمات به شخصی که بیشترین ارزش را برای آن قائل است منتقل گردیده یا خیر توجه ندارد، کارایی تخصیصی محقق نمیگردد.
بنابراین اگر در انعقاد عقد، «اشتباه» صورت گیرد، عقد با ارادهی خالق خود همسو نبوده و این پرسش مطرح میگردد که ضمانت اجرای حدوث «اشتباه» چیست؟ ماده 199 قانون مدنی ایران، ضمانت اجرای «اشتباه» را عدم نفوذ معامله اعلام داشته است؛ با این حال پرسشی که اهمیت دارد آن است که آیا تمام اقسام «اشتباه» مشمول حکم مقرر در ماده فوق میباشد؟ قانون مدنی ایران در تکمیل حکم ماده مذکور، در مواد 200 و 201 «اشتباه» را به دودسته تقسیم کرده است: طبق مواد فوق «اشتباه در خود موضوع معامله» و «اشتباه در شخص طرف» میتواند به صحت قرارداد خدشه وارد کند؛ تقسیمبندی قانون مدنی از «اشتباه» نتوانسته تمام فروض مسئله را پوشش داده و حکم هر یک را صراحتاً تعیین کند؛ ازاینرو اساتید حقوق مدنی ایران تلاش کردهاند با ارائه تقسیمبندی دقیقتر از «اشتباه»، مسائل پیچیده مربوط به آن را بیان کنند.
ثانیاً این دیدگاه در صورت «اشتباه یکطرفه»، بیش از حقوق انگلیس میتواند کارایی تخصیصی را محقق سازد، چراکه در قواعد حقوقی «اشتباه یکطرفه» صرفاً درصورتیکه وارد قلمرو تراضی شده باشد بر عقد مؤثر است، درحالیکه این دیدگاه به اشتباه کننده اجازه میدهد تا صرفنظر از اینکه «اشتباه» در قلمرو تراضی وارد گردیده یا نه، قرارداد را فسخ کند.