خلاصة:
یکی از دورههای مهم و حساس تاریخ شیعه، عصر سلجوقی است که بهسبب تغییر حاکمیت و جایگزین شدن دولت سنیمذهب به جای دولت شیعی آلبویه، وضعیت شیعیان دگرگون شد. تصور میشود با روی کار آمدن سلجوقیان ـ که پایبندی عمیقی به مذهب اهلسنت و خلافت عباسی داشتند ـ میبایست عرصه برای فعالیت شیعیان تنگ و آنان به حاشیه رانده شده باشند؛ اما برخلاف این تصور، در عصر سلجوقی بخصوص در نیمة دوم آن، مراکز شیعهنشین توسعه یافتند و نهادهای علمی و آموزشی و بهتبع آنها فعالیتهای علمی و پژوهشی، نهتنها دچار خلل و نقص نشدند، بلکه با عملکردی چشمگیر به کار خود ادامه دادند. در این مقاله به این مسئله پرداخته میشود که علل حفظ و تداوم تشیع و فعالیتهای آن در این دوره چه بوده است؟ به نظر میرسد که عوامل اصلی در تداوم تشیع، اهتمام به توسعة علمی و آموزشی، پایبندی به اصول، توام با رعایت اعتدال و تقیه، و حضور در مناصب اجرایی و سیاسی بوده است که در نتیجه با از میان رفتن دولت مقتدر شیعهمذهب آلبویه، خللی در جامعۀ شیعه و رهبری علمی آن پدید نیامده است.
One of the most important and critical periods in the Shiite history is the Seljuk
era. In this era, the situation of the Shiite Muslims changed due to the change of
government and the replacement of the Sunni state with the Shiite state of Al-
Buwayh. It is thought that with the emergence of Seljuks, who had a deep
adherence to the Sunni denomination and the Abbasid caliphate, the Shiite must
have been restricted and marginalized. On the contrary, in the Seljuk era,
especially in its second half, Shiite centers developed and scientific and
educational institutions and scientific and research activities not only did not
suffer from defects, but also continued to operate with remarkable performance.
This paper discusses the reasons for the preservation and continuation of Shiism
and its activities in this period. It seems that the main factors in the continuation
of Shiism have been the pursuit of scientific and educational development,
adherence to principles combined with observance of moderation and taqiyyah,
and presence in executive and political positions. These are the reasons why
Shiite community and its scientific leadership continued to develop despite the
elimination of the powerful Shiite government of Al-Buwayh.
ملخص الجهاز:
تصور میشود با روی کار آمدن سلجوقیان ـ که پایبندی عمیقی به مذهب اهلسنت و خلافت عباسی داشتند ـ میبایست عرصه برای فعالیت شیعیان تنگ و آنان به حاشیه رانده شده باشند؛ اما برخلاف این تصور، در عصر سلجوقی بخصوص در نیمة دوم آن، مراکز شیعهنشین توسعه یافتند و نهادهای علمی و آموزشی و بهتبع آنها فعالیتهای علمی و پژوهشی، نهتنها دچار خلل و نقص نشدند، بلکه با عملکردی چشمگیر به کار خود ادامه دادند.
در این مقاله به این مسئله پرداخته میشود که علل حفظ و تداوم تشیع و فعالیتهای آن در این دوره چه بوده است؟ به نظر میرسد که عوامل اصلی در تداوم تشيع، اهتمام به توسعة علمي و آموزشي، پايبندي به اصول، توأم با رعايت اعتدال و تقيه، و حضور در مناصب اجرايي و سياسي بوده است که در نتیجه با از میان رفتن دولت مقتدر شیعهمذهب آلبویه، خللی در جامعۀ شیعه و رهبری علمی آن پدید نیامده است.
با توجه به این نکات، این مسئله قابل طرح است که تداوم حیات سیاسی و فرهنگی شیعه در این دوره با چه تهديدهايي روبهرو شد و به چه عواملی بستگی داشت؟ در این تحقیق سعی میشود با بررسی اوضاع سیاسی، اجتماعی و فرهنگی شیعیان در دورۀ زمانی موردنظر، یعنی نیمۀ قرن پنجم تا نیمۀ قرن ششم هجری، عوامل یادشده تبيين شود.
حضور در مناصب دولتی اگرچه امرای سلجوقی عموماً اهلسنت بودند ولی بزرگان شیعه تلاش میکردند از طریق تعامل با ایشان و ورود به دستگاه اجرایی و اداری آنان، در حکومت نفوذ یابند و از این طریق فرصتی برای توجه و دستگیری از شیعیان فراهم سازند.