خلاصة:
ملّیگرایی عقیدهای است که اغلب حسّ وفاداری و دلبستگی نسبت به شاکلههای یک ملّت نظیر زبان، اساطیر، عادات و سنّتها، فرهنگ و ارزشهای اخلاقی و اجتماعی، اعتقادات دینی و نظایر آن را پدید میآورد. نظامی گنجوی شاعر پرآوازۀ ایران، در خمسۀ خود نسبت به هویّت ایرانی و وطنپرستی، کمی از فردوسی و شاهنامه ندارد. نگارنده در مقالۀ حاضر بر آن است تا نگرشی به برخی از مؤلّفههای ملّیگرایی نظامی در مثنوی خسرو و شیرین نظامی گنجوی داشته باشد. از این رو با مطالعۀ کلّی و دقیق این مثنوی، مواردی را در جای جای داستان یافته که به نوعی گویای تعلّق خاطر او به مضامین ملّیگرایی است. مضامینی که در این مقاله مطرح شدهاند عبارتند از: توجّه به مفاخر و شخصیتهای دینی، تاریخی، اسطورهای و حماسی، آثار باستانی، آیین باستان، رعایت عدل، آسایش و آزادی ملّت، حفظ آیین و ارزشهای اخلاقی و اجتماعی، زبان فارسی دری و پهلوی، نژادگی و صنایع.
ملخص الجهاز:
2. بحث 2-1 مفاخر و شخصیتها و آموزههای دینی پایبندی به اعتقادات دینی و تفاخر به شاخصههای دین اسلام بویژه شخصیت والای پیامبر اکرم (ص) در شعر نظامی بارز است چنان که بعد از ستایش باری تعالی، به نعت نبی گرامی(ص) پرداخته، سپس در ابراز علاقمندی خود نسبت به نام «محمّد» که ممدوح او نیز بدان موسوم است چنین مباهات میکند: {مراجعه شود به فایل جدول الحاقی} (نظامی، 1385: 19) و آن گونه که آغاز کتاب را به نعت پیامبر آراسته، پایان داستان را نیز به ابیاتی در نبوّت پیغمبر اکرم (ص) مزیّن نموده و داستان معراج ایشان و نامه نوشتن به خسرو پرویز را بیان کرده است.
(همان: 344 و 346) همچنین از آن جا که نظامی احترام بسیاری برای این خاندان قائل بوده، ذکر خیری نیز از پدر محمّد جهان پهلوان به میان میآورد تا به افتخار او نیز گریزی به فرزندش زده باشد: {مراجعه شود به فایل جدول الحاقی} (نظامی، 1385: 21) که اگر چه اتابک ایلدگز خود رفته ولی چون جان او یعنی ابوجعفر محمّد زنده است نمیتوان گفت اتابیک مرده است.
رسم شکرانه و وقف آتشخانه ساختن نیز از رسوم مرعی در ایران باستان است و نظامی نیز بدان اشاره دارد آن جا که شاپور شیرین را نزد مهین بانو باز میآورد {مراجعه شود به فایل جدول الحاقی} (همان: 111) از دیگر رسوم که هنوز هم برپا میشود امّا با کیفیتی دیگرگون، رسم کفن و دفن و خاکسپاری است و در مثنوی نظامی نیز رعایت شده یکی آن جا که فرهاد از عشق شیرین مرد، شیرین او را بآیین، به خاک سپرد: {مراجعه شود به فایل جدول الحاقی} (همان: 262) خسرو نیز، پس از مرگ مریم، برای جاه و احترام او، آیینی تمام برای ماتم مریم برگزار کرد و یک ماه لباس سیاه پوشید و بر تخت ننشست.