خلاصة:
عارفان در بیان تجارب و اندیشههای عرفانی خود محدودیّتها و تنگناهای فراوانی دارند که مهمترین آن عدم وجود الفاظ و عبارات مناسب، برای انعکاس احوال عرفانی است که غالبا جنبهی شهودی دارد؛ الفاظی که بتواند مفاهیم موردنظر اهل معرفت را بهشکلی درست بهمخاطب منتقل نماید. استفاده از علوم بلاغی و بهکارگیری صور زیبای ادبی همچون استعاره، تشبیه، کنایه و رمز، از شگردهای عارفان برای انتقال مباحث والای معرفتی است که در آثار منظوم و منثور عرفانی قابل مشاهده است.
حکیم صفایاصفهانی یکی از شاعران عارف دورهی قاجاریه و از معدود شاعران متاخّر است که اصالت احساس در شعر او بهشکلی بارز دیده میشود. رسوخ مباحث عرفانی در روح و جان شاعر، در زبان شعر وی نفوذ کرده و منجر به سرایش اشعار نغز عرفانی شده است. در این جستار با بررسی اصطلاحات عرفانی در دیوان حکیمصفا، بهتحلیل زبان عرفانی وی بهشکل ویژه تشبیههای مرکّب در دیوان او پرداختهایم. در این بررسی ترکیبات تشبیهی موجود در دیوان شاعر را به سه دسته: 1) پرکاربرد در آثار متقدّم؛ 2) بهکار رفته در آثار پیشینیان بهصورت محدود؛ و 3) ترکیبات تازه و بدیع که حاصل نوآوری شاعر است، تقسیم نمودهایم. همچنین با استفاده از روش آمار توصیفی، تلاش نمودهایم به میزان نوآوری و اصالت در ترکیبات تشبیهی موجود در دیوان این شاعر دست یابیم.
ملخص الجهاز:
در ديوان حکيم صفا، اصطلاح عرفاني فقر به مفاهيم زير تشبيه شده است : دسته ي اوّل : «سلطنت فقر»(٩مورد)، «گنج فقر»، «ملک فقر»(٣) سابقه ي ترکيبات : اين سه ترکيب در آثار مختلفي مانند آثار عطّار، ديوان کبير شمس ، مکاتيب سنايي ، ديوان حافظ ، ديوان خاقاني ، ديوان شاه نعمت الله ولي و...
»(عزّالدّين محمود کاشاني ، ١٣٦٧: ١٩) ترکيبات ساخته شده با اصطلاح توحيد در ديوان حکيم صفا به شرح زير است : دسته ي اوّل :«بحر توحيد»، «ميدان توحيد» سابقه ي ترکيبات : اين دو ترکيب در آثار متعدّدي همچون شرح تعرّف ، رساله ي قشيريه ، تذکرة الاوليا، ديوان حافظ ، شرح شطحيات ، ديوان شاه نعمت الله ولي ، اسرارالتوحيد و ...
دسته ي اوّل : «گوهر سرّ/ اسرار»، «گنجينه ي اسرار»، «حرم راز»(٣مورد) سابقه ي ترکيبات : اين سه ترکيب در بيشتر آثار پيش از حکيم صفا مانند ديوان عطّار، ديوان کبيرشمس ، مثنوي معنوي ، مواعظ سعدي ، ديوان حافظ ، ديوان شمس مغربي ، ديوان عرفي شيرازي ، ديوان شاه نعمت الله ولي و مرآت المعاني وجود دارد.
حکيم صفا، علاوه بر ترکيبات متقدّمان ، اصطلاح ولايت را در ترکيباتي تازه اي به کار برده است : دسته ي اوّل : «شاه ولايت »، «آسمان ولايت »، «بحر ولايت » سابقه ي ترکيبات : اين سه ترکيب در متون مختلف همچون مظهرالعجائب ، لسان الغيب عّطار، کشف الاسرار، مرآت الافراد، ديوان شمس مغربي ، ديوان شاه نعمت الله ولي ، ديوان فيّاض لاهيجي آمده است .