خلاصة:
در حقوق ایران، قاعده کلی این است که ضرر غیر مستقیم قابل جبران نیست. با وجود این، امروزه حقوق مسئولیت تمایل دارد به طور استثنایی، برخی زیانهای غیر مستقیم را قابل جبران بداند. در حقوق انگلستان، چنانچه ضرر غیر مستقیم در حوزه پیشبینی طرفین آمده باشد، قابل جبران است. در این کشور، نظریههایی وجود دارند که به مرور در رویه قضایی تثبیت شده و مبنای جبران ضرر غیر مستقیم را تشکیل میدهند. تئوریهای نقض عهد کارا، نفع متوقع، نفع اتکاء، استرداد و اصل جبران کامل خسارات، هر یک به نوعی جبران ضرر غیر مستقیم را در انگلیس توجیهپذیر نمودهاند. در حقوق ایران نیز اگرچه همواره به لزوم مستقیم بودن ضرر تأکید شده است، لیکن قواعد فقهی و حقوقی محکمی وجود دارند که به طور استثنایی میتوان ضرر غیر مستقیم قراردادی و غیر قراردادی را با توسل به آنها قابل جبران دانست. سببیت، لاضرر، احترام، مقابله به مثل و بنای عقلا قواعدی هستند که میتوانند به عنوان مبنای جبران ضرر غیر مستقیم در حقوق ایران مورد شناسایی قرار گیرند.
یرتکز القانون الإیرانی فی مجال الضرر غیر المباشر، علی قاعدة عامة تفید استحالة التعویض. وعلی الرغم من ذلک، ترجح حقوق المسؤولیة الیوم استثناء بعض الأضرار؛ لتعدها قابلة للتعویض. وفی هذا الصدد یقر القانون البریطانی أنه لو قدر الطرفان الضرر غیر المباشر، یمکن التعویض عنه. ثمة نظریات فی القانون البریطانی تم تثبیتها فی السوابق القضائیة تدریجیا. تمثل تلک النظریات مبدأ للتعویض عن الضرر غیر المباشر، وتبرر التعویض عنه بشکل أو بآخر، ومنها: الإخلال الفعال فی العقد، والنفع المتوقع، والفائدة علی الاعتماد، واسترداد التعویض عن الخسائر، ومبدأ التعویض الکامل عنها. أما القانون الإیرانی، فعلی الرغم من أنه أکد علی ضرورة کون الضرر مباشرا؛ إلا أن هناک قواعد فقهیة وقانونیة متینة یمکن اللجوء إلیها حیث تسوغ لنا بصورة استثنائیة اعتبار الأضرار غیر المباشرة التعاقدیة وغیر التعاقدیة، قابلة للتعویض. إذن یمکن للقانون الإیرانی التعویض عن الضرر غیر المباشر، باعتماد قواعد ومبادئ؛ منها: السببیة، لا ضرر، الاحترام، المعاملة بالمثل، وبناء العقلاء.
In the law of Iran, there is a general rule provides that indirect damage is not recoverable. However, exceptionally, liability rights today seems likely to take into account some indirect damages to be recoverable. In English law, it is compensable if the indirect loss is foreseeable by both of the parties. The loss will be recoverable if it is in the contemplation of the parties. There are theories which have proved over time in common law (Jus commune or ius commune) and formed the bases of indirect loss. Theories of efficient breach, expectation interest, reliance interest, restitution and full compensation principle each of them somehow has justified the compensation for indirect loss in England. In the law of Iran, although it is constantly emphasized on the necessity of being losses direct but there are strict legal and Islamic jurisprudential maxims (al-qawāʿid al-fiqhīyah) that indirect contractual and non-contractual damages can be compensated by them exceptionally. Causation, no harm, sanctity, reprisal and intellectuals’ basis are of Islamic maxims which can be known as the base for the recovery of indirect damages.
ملخص الجهاز:
در حقوق ایران نیز اگرچه همواره به لزوم مستقیم بودن ضرر تأکید شده است، لیکن قواعد فقهی و حقوقی محکمی وجود دارند که به طور استثنایی میتوان ضرر غیر مستقیم قراردادی و غیر قراردادی را با توسل به آنها قابل جبران دانست.
بر این مبنا، متعهد در صورتی مجاز به نادیده گرفتن تعهد خویش است که علاوه بر زیانهای مستقیم، هر گونه خسارت غیر مستقیم را که در سیر طبیعی امور از نقض عهد ناشی میشود و به نوعی بازتاب زیان اصلی است، جبران کند؛ برای مثال در قرارداد فروش مواد اولیه، خریدار علاوه بر اینکه انتظار دریافت مبیع را دارد، انتظار دارد که مواد اولیه را در جهت خاص همچون بازفروش آن برای تولید محصول دیگر استفاده کند.
ضوابطی که از مفاد قرارداد استخراج میگردد، باید به نحوی باشد که متعهدله را از اجرا یا عدم اجرای آن نگران نکند (Friedmann, 2001: 3)؛ برای مثال، در دعوای رابینسون علیه هارمن قاضی پارک چنین استدلال نمود: «چنانچه یک طرف قرارداد، در اثر تخلف طرف دیگر متحمل ضرر گردد، زیانزننده تا حد امکان باید خسارت وارده را با پول جبران کند تا جایی که طرف زیاندیده در وضعیتی قرار گیرد که گویی قرارداد اجرا شده است».
با این وصف میتوان گفت که قاعده تسبیب میتواند به عنوان مبنای ضرر غیر مستقیم مورد شناسایی قرارگیرد؛ چه اینکه عرف در جبران منافع غیر مستقیمی که زیاندیده به طور متعارف انتظار تحصیل آنها را داشته و به سبب عمل زیانبارِ خوانده از آن محروم مانده است، تردید نمیکند.