خلاصة:
نظریه خلافت میان اهل سنت واجد محور مشترک با نظریه ولایت فقیه است. از این رومبانی نظریه ولایت فقیه نیز در آثار متکلمین متقدم وجود داشته است در حالی که شکل ابتدایی آن در مقام عینیت، قرن ها بعد از غیبت صغری رخ داده است. این تئوری درگام اولیه بروز تاریخی خود با سه دیدگاه فقاهتی: ممنوعیت تعامل با نهاد دولت، مشارکت سیاسی در مواقع اضطراری و اباحه همکاری با حاکمیت بدلیل مصالح عمومی مواجه گردید که رویکرد سوم به دلایلی مورد اقبال صفویان قرار گرفت و گام به گام به تحقق خارجی ولایت فقیه انجامید. فقها بعد از دوره همکاری با سلطنت های شیعی، وارد مرحله نظارت بر قدرت و کنترل حکومت و سلاطین با استفاده از روشهای معمول در دنیا مثل تدوین قانون اساسی و تشکیل مجلس شدند اما نظارت نیز نتیجه مطلوب را نداشت؛ پس از آن، حکومت مستقیم فقها به منصه ظهور رسید. این پژوهش با روش اسنادی – تحلیلی در صدد بررسی سیر تحقق خارجی اصل خلافت و اصل ولایت فقیه است. یافته های تحقیق نشان می دهد تکوین نظریه ولایت فقیه گام به گام در حال تقویت بوده و در عینیت جامعه با رفع خفقان فکری شیعیان و تشکیل حکومت ها ی شیعی قابلیت ارائه و نهایتا تحقق حداکثری یافت. اما تئوری خلافت که تحقق عینی خود را با قوت از خلافت خلفای راشدین آغاز کرد در ظهور اجتماعی خود کم کم رو به ضعف گذارد بطوری که جای خود را به سلطنت داد و هم اکنون متروک گردیده است.
ملخص الجهاز:
ظهور دولت‌های شیعی و نفوذ سیاسی و اجتماعی علمای شیعی، توانست از قالب تئوری سیاسی به ساختار دولتی وارد شود و به گفتمانی مسلط برافکار و اندیشه‌های شیعی تبدیل شود؛ البته روشن است که تشکیل نهاد ولایت فقیه که تحقق و تبلور نیابت عام امام عصر(عج) در عصر غیبت کبری است، نیاز به مقدماتی ازجمله رفع خفقان سیاسی، وجود فقیهی واجد شرایط نیابت عامّه و حضور و پشتیبانی مردم از این نهاد دارد.
در نتیجه می‌توان گفت که فارغ از جانشینان دوازده‌گانه(عهم)، شیعیان با اصول تئوری خلافت به عنوان جانشینی پیامبر(ص)، به شرط دردسترس‌نبودن امام معصوم، موافقت کلی دارند؛ اما نکتۀ مهم آن است که سنجش و بررسی خلافت و شرایط آن از منظر اهل سنت نشان می‌دهد نظریۀ خلافت و ولایت فقیه، فارغ از هویت مشابه‌شان، سیر تحقق کاملاً متفاوت با یکدیگر را گذرانده‌اند.
در ادامه با تبیین سه‌رویکرد، سیر اشتدادی (از ضعف به قوت) تحقق خارجی تئوری موجود ولایت فقیه نزد شیعیان تبیین می‌شود: رویکردهای سه‌گانۀ فقهای شیعه در تعامل با نهاد حاکمیت مسئله مشروعیت‌بخشی به دولت‌های اسلامی در فقه اهل سنت، به‌وسیلۀ بزرگانی چون غزالی، ابن‌خلدون و ابن‌جماعه حل شده بود؛ اما در فقه شیعه تا دورۀ صفویه چندان بروز و ظهور تاریخی نداشت.
اکنون در جهان اسلام نظام مرجعیت دینی به عنوان مرکز فتوا و فقاهت و پایگاهی فرهنگی، اجتماعی و سیاسی مطرح است و در حقیقت امام خمینی(ره) با نظریۀ ولایت فقیه و تبیین تکمیلی آن که با انقلاب اسلامی، بروز و تحقق خارجی یافت، معرفی‌کنندۀ این اندیشه به تمام جهان بود.
(
, 
, 
)
