خلاصة:
عقل و کارکردهای آن از دیرزمانی موردبحث و گفتگو در محاورات علمی جهان،
بین دانشمندان بوده و مباحث فراوانی را به خود اختصاص داده است. یکی از مباحث
مطرح تقسیم به عقل نظری و عقل عملی است که خود دچار تحولاتی در نظرگاه
اندیشمندان به ویژه در حوزه دین گردیده است. برخی آن را معارض با آموزه های دینی
تلقی کرده و برخی دیگر عقل را یکی از ابزار معرفت شناسی دینی میدانند. سخن هرکسی
ممکن است طرفدارانی داشته باشد؛ اما میتوان گفت تبیین موضوع از نگاه امام معصوم
جایگاه عقل نظری و عملی را بیشتر تثبیت خواهد کرد. این مقاله در پی تبیین دو قسم
معروف عقل (نظری و عملی) از دیدگاه حضرت امام رضا علیهالسلام بوده و بعد از تبیین
آن از کارکردهای مختلف و متنوع عقل نظری و عملی از نگاه حضرت امام رضا
علیهالسلام، مواردی را با توجه به گنجایش مقاله به تبیین و تفسیر نشسته است.
ملخص الجهاز:
مرحوم مجلسي از ابن عباس نقل ميکند که گفت ١: اساس دين بر عقل نهاده شده و واجبات بر پايه عقل نهاده گشته و بهوسيله عقل، خداوند شناخته ميشود و به او توسل پيدا ميکنند و انسان عاقل از هر تلشگري که کارش متکي به عقل نيست به خدا نزديکتر است و يک ذره کار نيک که از فرد عاقل سر زند برتر است از هزار سال جهاد جاهل.
٢. اقسام عقل و ديدگاهها از ديرباز در تقسيم عقل ميان دانشمندان اختلفنظرهاي وجود داشته است؛ علمه محمدتقي جعفري بهعنوان يک دانشمند در حوزة فلسفه و حکمت بعد از تبيين کارکردهاي عقل در تقسيمبندي عقل چنين اظهارنظر کرده است: فلسفه، حکما و عرفاي جهانشناس، هم در شرق و هم در غرب، عقل را به سه نوع معين تقسيم کردهاند: الف: عقل نظري که آن را عقل جزئي نيز اصطلح نمودهاند ب: عقل عملي که عبارت است از: وجدان آگاه از اصول و قوانين که توانايي تطبيق آنها را بر موارد خود دارا هست.
گروه دوم: عالماني که هرچه بر علم آنان افزوده شود، بر کبر آنان نيز افزوده ميشود و بر پايينتر از خود تکبر ميورزند )عقل نظري اين گروه قوي است، اما عقل عملي آنان ضعيف است(.
از ديدگاه امام رضا عليهالسلم عقل سليم دوستي است که در راهنمايي انسان صادقانه عمل ميکند و آن چراغي است فرا راه آدمي بهسوي خير و سعادت .
نمودهاي عقل عملي در سيره رضوي أ( عامل آرامش از فرمايشات نوراني حضرت رضا عليهالسلم اينطور برداشت ميشود که ايشان عقل را ابزاري براي سلمت روحي و رشد معنوي انسان بيان ميکند.