جامعه شناسی شعر آیینی در ایران مطالعۀ موردی: شعر معاصر فارسی چهار دهۀ اخیر مقالة

هدف و زمینه: آنچه بعنوان بنمایه و درونمایه در اشعار آیینی کهن وجود داشت، بیشتر بر اسطوره‌ها و سنتها و آداب و رسوم فرهنگی تاکید میکرد، اما از دورۀ اسلامی و بخصوص حکومت شیعی صفوی، رنگ‌وبوی مذهبی گرفت و به آیینهای ملی و مذهبی توجه میشد. تحولات اجتماعی مشروطه، جنبشهای اجتماعی و تجددخواهی باعث تقویت حس وطن‌دوستی و باستان‌گرایانه در شعر و ادبیات در دوران قاجار، پهلوی اول و دوم شد. پیروزی انقلاب اسلامی و دوران جنگ و دفاع مقدس، محتوا و مسیر شعر آیینی را تغییر داد که میتوان از آن به دورۀ نوزایی در شعر آیینی یاد کرد. شعر انقلاب و دفاع مقدس با بهره‌مندی از مفاهیم آیینی و استمداد از مکتب اهل ‌بیت (ع) و اعتقادات دینی و مذهبی در قالبهای شعری کهن، نیمایی و حتی سپید دورۀ نوگرایی شعر مذهبی و آیینی را پدید آورد. پژوهش حاضر با هدف بررسی آیینها و مناسک ایرانی و اسلامی و تبلور آنها در شعر معاصر ایران با تاکید بر چهار دهۀ اخیر انجام گرفته است. در این پژوهش تلاش میشود به پیشینه، مبانی، مولفه‌ها، درونمایه‌ها، تحولات سبکی و جامعه‌شناختی این گونۀ شعر فارسی در دورۀ معاصر پرداخته شود. روش مطالعه: این پژوهش به شیوۀ اسنادی و کتابخانه‌ای و در مواردی به شیوۀ مصاحبه با صاحبنظران انجام گرفته است. یافته‌ها: شعر آیینی همچون دیگر انواع شعر و قلمرو ادب فارسی در گذر زمان گسترش یافته و سپهر تازه‌ای فراروی خویش گشوده است. روشن است که پدیده‌های نو، تحولات دورۀ معاصر، تغییر و تحول زبان، اندیشه‌ها و مضامین نو، همه و همه اتفاقاتی جدید را در شعر آیینی معاصر ایران رقم زده است و این گونۀ شعری را باید چندساحتی و با مضامین متنوع نگاه کرد. نتیجه‌گیری: بررسی و شناخت آیینها و مناسک ایرانی و اسلامی در دورۀ معاصر در قالب سنتهای ملی و مذهبی و شعر و ادب آیینی با تحولات فرهنگی و اجتماعی و گاهی سیاسی همراه است. در واقع میتوان گفت ادبیات آیینی بستری برای انتقال مفاهیم و ارزشهای انقلاب اسلامی، دفاع مقدس و مناسبتهای ملی و مذهبی و آداب و سنن شده است.

BACKGROUND AND OBJECTIVES: What was the basis and theme in ancient religious poems, emphasized more on myths, traditions and cultural customs, but from the Islamic period, especially the Safavid Shiite government, took on a religious color and attention was paid to national and religious rituals. Constitutional social developments, social movements and modernism strengthened the sense of patriotism and archeology in poetry and literature during the Qajar period, the first and second Pahlavi. The victory of the Islamic Revolution and the era of war and holy defense changed the content and direction of ritual poetry, which can be referred to as the renaissance period in ritual poetry. The poetry of the revolution and the holy defense, using the religious concepts and the help of the school of Ahl al-Bayt (AS) and religious beliefs in the form of ancient, half and even white poetry, created the period of modernity of religious and ritual poetry. The present study aims to investigate Iranian and Islamic rituals and ceremonies and their crystallization in contemporary Iranian poetry with emphasis on the last four decades. In this research, an attempt is made to deal with the background, principles, components, themes, stylistic and sociological developments of this type of Persian poetry in the contemporary period. METHODOLOGY: This research has been done by documentary and library methods and in some cases by interviewing experts. FINDINGS: Ritual poetry, like other types of poetry and the realm of Persian literature, has expanded over time and a new sphere has opened before it. It is clear that new phenomena, developments of the contemporary period, changes in language, ideas and new themes have all marked new events in contemporary Iranian ritual poetry, and this type of poetry should be viewed in several ways and with different themes. CONCLUSION: The study and recognition of Iranian and Islamic rituals and ceremonies in the contemporary period in the form of national and religious traditions and ritual poetry and literature are associated with cultural, social and sometimes political developments. In fact, it can be said that ritual literature has become a platform for transmitting the concepts and values of the Islamic Revolution, sacred defense, national and religious occasions, and customs and traditions.

نتيجه گيري: بررسي و شناخت آيينها و مناسک ايراني و اسلامي در دورة معاصر در قالب سنتهاي ملي و مذهبي و شعر و ادب آييني با تحولات فرهنگي و اجتماعي و گاهي سياسي همراه است . شعر فارسي پس از مشروطه با بهره گيري از مفاهيم وطن خواهي، ميهن دوستي، منافع ملي، آزاديخواهي و قانون و نيز پس از انقلاب اسلامي در بهمن ١٣٥٧ با واژگاني همچون اسلام ، استعمارستيزي ، شهادت طلبي و پيشوايان ديني و مذهبي، بسترساز مناسک و آيينهاي اجتماعي و مردمي شد؛ بنابراين وطن يکي از موضوعات و مؤلفه هاي شعر آييني معاصر است که اغلب شاعران ايراني و فارسيزبان به آن پرداخته اند. در دورة معاصر ايران ، بويژه چهار دهۀ اخير، بصورت جدي به شعر آييني و نقش آن در معرفي و توسعۀ فرهنگي و اجتماعي و توانمنديهاي اين گونۀ ادبي در آفرينش رويکرد مشترک ايراني و اسلامي يا ملي و مذهبي کمتر توجه شده است . بررسي و شناخت آيينها و مناسک ايراني و اسلامي در دورة معاصر در قالب سنتهاي ملي و مذهبي و شعر و ادب آييني با تحولات فرهنگي و اجتماعي و گاهي سياسي همراه است . بنابراين شعر آييني گونه اي از شعر و ادب فارسي است که از جهت مضمون و محتوا هم مفاهيم ديني و مذهبي را شامل ميشود و هم به درونمايه هاي ملي و ايراني اعم از تاريخي، فرهنگي، اجتماعي، آداب و سنتهاي پيشين و مناسک سياسي و امروزين معاصر از جمله مناسک انقلاب و دفاع مقدس توجه جدي دارد. Introducing the authors Alireza Habibi: PhD student in Persian language and literature, Semnan University, Semnan, Iran.