خلاصة:
در ترانههای دینی و عرفانی باتوجه به ریشة باستانی و عامیانة ترانهها، قدیمیترین شعرهای فارسی یافته شده است. در این جستار به شیوة تحلیلی ـ توصیفی به تمایز ترانه و تصنیف دینی و ترانه و تصنیف عرفانی در شیوههای اجرایی پرداختهایم. مشخص کردن دقیق حوزههای ترانهها و تصنیفهای دینی و عرفانی یک از مسائل مهم مباحث سرایش و اجرای این ترانهها است. موضوع پژوهش بهصورت توصیف و تحلیل فرم، زبان و محتوا بررسی شده است. یافتههای پژوهش نشان میدهند که درونمایههای دینی و عرفانی که در دو حوزة متفاوت هستند، بخش قابلتوجهی از ترانهها را شکل دادهاند و از ابتدا نیز تفاوت این دو گونه در محتوا و شکل اجرایی مشخص بوده است و سازندگان آنها نیز از ابتدا شناختی نسبت به این دو حوزة اندیشهای داشتهاند. سازندگان و اجراکنندگان ترانهها و تصنیفهای دینی، درویش، چاووشخوان، تعزیهخوان، نوحهخوان و شرخون هستند. سازندگان و اجراکنندگان ترانهها و تصنیفهای عرفانی، عاشیق، سوزخوان، بیتخوان و تصنیفخوان نامیده میشوند. زبان این ترانهها و تصنیفها صمیمی است و موسیقی بیشتر بر پایة کلام آنها ساخته شده است.
By studying the ancient and folk roots of religious and mystical songs, we can find the oldest Persian poems in these songs. In the present article, by using analytical-descriptive method, we compare religious songs with mystical ones from the perspective of performance. One of the most important issues regarding the composition and performance of these songs is the precise identification of the fields of religious and mystical songs. Thus, the form, language and content of the songs are described and analyzed. The research findings show that religious and mystical themes, as two different areas, have formed the main theme of the songs; the content and performance of the songs show the difference between the two themes, and the songwriters were aware, from the beginning, of the difference between the two fields of thought, mysticism and religion. The composers and performers of religious songs are daravish, chavosh-khanan, tazieh-khanan and noha-khanan. The creators and performers of mystical songs are called ashiq, suz-khan, beit-khan and tasnif-khan. The tone of these songs is sincere and the music is mostly based on the lyrics.
ملخص الجهاز:
يافته هاي پژوهش نشان مي دهند که درون مايه هاي ديني و عرفاني که در دو حوزة متفاوت هستند، بخش قابل توجهي از ترانه ها را شکل داده اند و از ابتدا نيز تفاوت اين دو گونه در محتوا و شکل اجرايي مشخص بوده است و سازندگان آنها نيز از ابتدا شناختي نسبت به اين دو حوزة انديشه اي داشته اند.
پيشينۀ پژوهش در پرتو پژوهش هاي چند نويسنده ، بررسيهاي پژوهش گرايانه اي دربارة ترانه سرايي، منتشر شده است ؛ از جمله زرين کوب (١٣٧٩)، در جست وجو در تصوف ايران دربارة شعر صوفيه و نمايندگان آن بحث کرده است .
ک. خالقي ١٣٧٦: ٢٧٥) نگاهي گذرا به ادبيات عامۀ نواحي مختلف ايران نشان ميدهد که گونه هاي ويژه اي از ترانه هاي ديني وجود دارند که بيشتر همراه با موسيقي هستند و خوانندگان آن در هر نقطه نامي دارند: الف ) درويشان : درويشان دوره گرد شعرهاي عاميانه را با لحن دل نشين در مدح و منقبت بزرگان دين در قالب ذکرها، سرودها، مدح ها و مولوديها ميخوانند.
» (محجوب ١٣٨٧: ١٠٥٤) براي نمونه ، شعر زير را در منقبت بزرگان دين ميخوانند: نور چشم عالمش خوانم علي مرتضا محرم راز رسول و ابن عم مصطفا دوست دار خاندان باش و محب اهل بيت تابع دين محمد باش از بهر خدا (شاه نعمت الله ولي ١٣٧٥: ٥٠٥) ب ) چاووش خوانان : چاووشي از آيين هاي استقبال و بدرقۀ مسافران مشهد، کربلا و مکه است ؛ چاووشيخوانان ، خوانندگان آوازهايي هستند که هنگام بدرقه ، استقبال و گاه هنگام سفر همراه مسافران ميخوانند.