مولفه‌ها و روایی محتوای مدل مفهومی خوف از خدا مبتنی بر دیدگاه علامه طباطبائی: رویکرد آمیخته مقالة

تدوین مدل مفهومی سازه‌های دینی، سرآغازی برای مطالعه روان‌سنجی آنهاست. هدف این پژوهش، تدوین مدل مفهومی خوف از خدا، از دیدگاه علامه طباطبایی است. روش تحقیق ترکیبی، از نوع اکتشافی است. جامعه متنی، آثار مکتوب علامه طباطبایی و نمونه متنی، ۱۰ جلد مرتبط از تفسیر المیزان است. جامعه آماری، پژوهشگران حوزوی دکتری رشته‌های علوم انسانی است و با روش نمونه‌گیری در دسترس، ۹ نفر انتخاب شد. یافته‌ها نشان داد که خوف از خدا متشکل از دو مولفه (احساس نگرانی، احساس مراقبت) است. احساس نگرانی، شامل دو زیرمولفه (پیش‌بینی ناخوشایند، تهدید هدف) و احساس مراقبت، شامل دو زیرمولفه (اجتناب از منشا ترس، استقامت در رسیدن به هدف) است. یافته‌های مطالعه کمی نشان داد که میزان شاخص CVI در زیرمولفه‌ها در دامنه ۸۸/۰ تا ۱ و میزان شاخص CVR در زیرمولفه‌ها در دامنه ۷۸/۰ تا ۱ است. بنابراین، سازه خوف از خدا، دارای مدل مفهومی و برخوردار از روایی محتوایی است که قابلیت سنجش در قالب ساخت ابزار را دارد.

The development of a conceptual model of religious structures is the beginning of the study of their psychometrics. The purpose of this study is to develop a conceptual model of fear of God from the perspective of ʿAllamah Tabatabaʾi. The mixed research method is exploratory. The textual community is the written works of ʿAllamah Tabatabaʾi and the textual sample is 10 related volumes of Al-Mizan Tafsir. The statistical population is doctoral researchers in humanities, and 9 people were selected for the available sampling method. The findings of the study show that fear of God consists of two components (feeling of anxiety, feeling of caring). Feelings of anxiety include two sub-components such as (unpleasant anticipation, threat of the goal), and feelings of care include two sub-components as (avoidance of the source of fear, perseverance in achieving the goal). The findings of the quantitative study show that the CVI index in the sub-components ranged from 0.88 to 1 and the CVR index in the sub-components ranged from 0.78 to 1. Therefore, the structure of fear of God has a conceptual model and content validity that can be measured in the form of making a tool.

براین‌اساس، براي استخراج مؤلفه‌‌های خوف از خدا، این مقاله بر اندیشه علامه طباطبائی تمرکز كرده است؛ چراکه در نگاه این اندیشمند مسلمان، خوف عاملی بازدارنده از ارتکاب اشتباه (طباطبائی، 1430ق، ج 10، ص 28) و نیرویی در جهت رسیدن به هدف تلقی شده است (همان، ج 7، ص 39) که حکایتگر ظرفیت روان‌شناختی این مفهوم است. اما وجه تفاوت میان خوف و خشیت، این است که در خشیت منشأ و عاملی که موجب تأثر درونی در انسان می‌شود، از اهمیت بیشتری برخوردار است؛ یعنی آن منبعی که موجب خشیت می‌شود در نظر انسان، به‌عنوان امری عظیم و خطری بزرگ جلوه می‌کند (همان، ج 4، ص 200). براین‌اساس، با توجه به فقدان مدل منسجم مبتنی بر مبانی نظری اسلامی در فرایند عملیاتی كردن هیجان خوف از خدا و همسو بودن مفهوم خوف از خدا، با برخی از مفاهیم دانش روان‌شناسی همچون ابهت و نيز در نظر گرفتن آثار متعدد روان‌شناختی ذکرشده برای خوف از خدا، مسئله این مقاله قابلیت بازنمایی «خوف از خدا»، به صورت سازه روان‌شناختی، در قالب مدل مفهومی براساس اندیشه علامه طباطبائی است؛ چراکه ضرورت مفهوم‌سازی مدون، در خصوص پدیده‌های دینی از دیرباز مورد تأکید اندیشمندانی همچون اتو (Otto) قرار گرفته است (وولف، 1386) که دستیابی به آن، از طریق ارائه مدل مفهومی مقدور است. (به تصویر صفحه مراجعه شود) شکل 1: مدل مفهومی خوف از خدا براساس دیدگاه علامه طباطبائی یافته‌های کمّی: روایی محتوا گروه خبرگان اسلامی (CVI و CVR) در پاسخ به سؤال دوم مقاله برای ارزیابی روایی محتوایی، نظر متخصصان در مورد میزان هماهنگی مؤلفه‌ها و زیرمؤلفه‌های استخراج‌شده، دریافت شد.