خلاصة:
تلمیح آرایهای است بدیعی که شاعران و سخنوران به وسیلۀ آن میتوانند معانی بسیار و گسترده را در کمترین کلمات بگنجانند. در مهمترین آثار ادبی جهان، تلمیح بیشترین بار معنایی را بر عهده دارد. در شعر سید محمد حسین بهجت تبریزی متخلص به شهریار، تلمیح یکی از گستردهترین میدانهای جلوهگری ذوق و اندیشۀ شاعر را در زمینۀ داستانی به خود اختصاص داده است و ظرافت معنایی سخن او را صد چندان کرده است. در این پژوهش که به صورت توصیفی- تحلیلی بر روی تمام اشعار فارسی شهریار صورت میگیرد، عناصر تلمیحی داستانی در شعر او استخراج و مورد تجزیه و تحلیل قرار میگیرد. از آنجا که دامنۀ اطلاعات شاعر از تاریخ فرهنگی، ادبی گذشته بسیار وسیع میباشد، عناصر تلمیحی داستانی انعکاس محسوسی در دیوان شاعر دارد.
ملخص الجهاز:
محمد هادی مترجم نیز در انوارالبلاغه (قرن 11هجری) که به زبان فارسی در فن معانی، بیان و بدیع نوشته است در تعریف تلمیح آورده است: «آن است که از فحوای کلام اشاره شود به شعری یا قصهای یا مثل مشهوری بدون آنکه آن شعر یا قصه یا مثل مذکور شوند، خواه آن کلام نظم بوده باشد، یا نثر» (مترجم، 1376: 389).
داستان خسرو و شیرین (فرهاد و شیرین) در دیوان شهریار نسبت به دیگر داستانها انعکاس بیشتری داشته و با این داستان تصاویر جذاب و بهتری را خلق کرده است.
( خسرو) 12- عذرا اگـــر چه مریم قدس است، رسم وامق نیست کــــه چشم بـــاز کنـــد جـز جمال عذرا را (شهریار، 1391: 78) عاشقی پیشه کنای دل که به دستان گوینــد وامقـــی بـــود کــــه دلبــاختــۀ عــذرا بود (همان، 227) کنـــون کـــه ابـــر بگـریـد مثال دیدۀ وامق کنــون کــــه لالــه بخنــدد بسان چهرۀ عذرا (همان، 447) اشـــک تحســر شــدم بـــه دیــدۀ وامق لالـــــۀ حمــــرا شــــدم بـــه گــونۀ عذرا (همان، 862) ( وامق) 13- فرهاد شــور فــــرهادم بپرس سر به زیر افکنده بود ای لـب شیـــرین جـــواب تلــخ سر بالا چرا (شهریار، 1391: 80) بـــه بیستــون همه نقشی زبان شیرینی است چـــرا کــــه بــر لبشان داستان فرهاد است (همان، 104) شـــور فـــرهــــاد و عشـــوۀ شیـــریـــن زنـــده کــــردی بـــه شــــور و شهنــازت (همان، 117) بیستــون نشکافد از هر تیشه صنعت که عشق ایـــن هنــر ارزانــی فرهــاد شیرینکار داشت (همان، 138) خسروی بـــودم و دور از لب لعلی شیــریــن بـــه ســرم قصــۀ نــاکـــامــی فـرهاد آمد (همان، 193) برای مشاهده سایر ابیات به صفحههای (همان، 113/13- 184/4- 184/7- 199/3- 262/14- 336/13- 353/6- 357/10- 446/9- 528/19- 549/19- 861/15- 919/24- 1108/14- 1146/8- 1236/4- 1250/16) رجوع شود.