خلاصة:
«
محمّد حسین بهجت تبریزی» متخلّص به «استاد شهریار»، یکی از شعرای نامدار و تاثیرگذار
ادبیّات معاصر پارسی است که منتقدان بسیاری پیرامون زندگی و آثار او، از نظرگاههای مختلف
به بحث و بررسی پرداختهاند. امّا تا آنجا که نگارنده اطلاع دارد، یکی از زمینههای بررسی نشدة
آثار او جنبة روایی و داستانی آنهاست که از فرازهای هنری او محسوب شده و ناگفتههای
بسیاری دارد. باید توجّه داشت که به اعتقاد غالب نظریّه پردازان، «روایت» و «داستان» در عین
وجود وجوه مشترک فراوان بین آنها، دو مفهوم مجرا از هم میباشند و علّت اصلی تمایز بین
«منظومههای روایی» و «داستان گزارهها» که در عنوان مقاله هم بازتاب یافته است» از اینجا ناشی
میشود. در این مقاله، نخست، به تعریف علمی این دو پدیده و تشریح چهارچوب دلالت هر
یک پرداخته و سپس آن دسته از آثار «استاد شهریار» را که قابلیّت گنجایش در دو حوزه باد
شاه را دارندء در ضمن تفکیک، طبقهبندی و ارزش گذاری» مورد نقد و بررسی قرار دادهایم.
تجزیه منظومههایی که بهعنوان نمونه برگزیده شدهاند، برای درک بهتر ساختار آنها و تلاش در
جهت تبیین هندسی عناصر تشکیلدهنده در قالب نمودارها، که میتوان همة اینها را ذیل عنوان
«ریخت شناسی» جای داد، موضوعی است که در این مقاله مورد توجّه بوده است.
ملخص الجهاز:
در اين اپيزود که فقط از يک بيت تشکيل شده است ، برخلاف سه اپيزود قبلي که در آنها «کانون روايت » متمرکز بر نگاه راوي است ، «کانون روايت » تغيير يافته و «استاد شهريار» نه به عنوان راوي داستان ، که در کسوت شاعر- عنصري خارج از متن داستان - وارد عمل شده و مانند بيشتر داستان هاي «مثنوي» که در پايان آنها، «مولوي» به پند و اندرز ميپردازد، در يک بيت ، زبان به ستايش از قهرمان داستان گشوده است : «خدايا چه قرآن ناطق امامي کلام الملوک ملوک الکلام » (همان : ٦٨١) (٣-١-٢) مثنوي اسلام و خدمت اجتماع : منظومۀ ٣٠ بيتي «اســلام و خدمت اجتماع »، از ديگر منظومه هاي داستاني «استاد شهريار» اســت که از ساختار داستاني منســجمي برخوردار بوده ، قابليت آن را دارد که در رديف هنريترين پرداخت هاي داســتاني وي قرار گيرد.
بايد توجه داشت که تعادل نهايي داستان ، وضعيتي متفاوت از نقطۀ آغازين و استوار بر باورهاي فرهنگي و اسطوره اي است : «قطـرة خـوني کـه از بلبـل چکيد شد گل سرخي و کم کم قد کشيد هـر سحـر بـا بـاد گـويد داستـان بـاد هـم گـويد بــه گوش آسمان تا فـلک از جـور بلـبل بــس کند ور کـند بـا بـاز و با کـرکس کند» (استاد شهريار: همان ) نمودار زير مبين توالي داستان از مراحل چهارگانه است : (رجوع شود به تصویرصفحه) نمودار شمارة (٤): بيان هندسي توالي داستان در مراحل چهارگانه (٣-٣) منظومه هاي داستاني زيباترين و هنرمندانه ترين داستان گزاره هاي «استاد شهريار» را بايد در بين داستان هاي قرار گرفته در اين بخش جســت وجو کرد.