خلاصة:
از جمله مسائل مهم در امر پزشکی و سلامت جامعۀ ایران در نیمۀ دوم عصر قاجار، روابط میان بیمار و پزشک بود. نوع این روابط در آن روزگار از مهم‌ترین اموری بود که می‌توانست بر چگونگی معاینه، درمان و سلامتی فردی و عمومی مردم اثرگذاری زیادی داشته باشد. در خصوص روابط میان بیمار-پزشک، تعدادی از جامعه‌شناسان دنیا به ارائۀ الگوی نظری پرداخته‌اند که یکی از آنان تالکوت پارسونز جامعه‌شناس آمریکایی است. در این مقاله با روش پژوهش توصیفی‌تحلیلی و با بهره‌وری از منابع دست اول، همچون خاطرات و سفرنامه‌ها به بررسی روابط میان بیماران طبقات فرادست با پزشکان اروپایی بر اساس مدل نقش‌محور پارسونز پرداخته می‌شود. سؤالات پژوهش عبارت‌اند از اینکه آیا بیماران طبقات فرادست در نیمۀ دوم عصر قاجار شرایط ایفای نقش اجتماعی بیمار را داشته‌اند، آیا پزشکان اروپایی در این عصر شرایط ایفای نقش اجتماعی پزشک را داشته‌اند. مبنای این پژوهش بر این فرضیه استوار است که در نیمۀ دوم عصر قاجار هم بیمار و هم پزشک می‌توانستند به ایفای نقش اجتماعی خود در فرایند روابط بیمار-پزشک آن‌گونه که پارسونز مطرح می‌کند، بپردازند. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که در نیمۀ دوم عصر قاجار هم بیمار طبقۀ فرادست و هم پزشک اروپایی می‌توانستند به ایفای نقش اجتماعی خود در چرخۀ روابط بیمار-پزشک بپردازند. اگرچه مسائلی همچون تمارض‌گرایی بیماران از جمله عوامل اثرگذاری بودند که می‌توانستند روند طبیعی روابط بیمار- پزشک در این دوره را با اختلال مواجه کنند.
One of the most important issues in the medical and health field of the Iranian society, during the second half of the Qajar era, was the relationship between patient and physician. The nature of these relationships at that time was one of the most important things that could have a great impact on how people were health-wise examined and treated; individually and generally. Regarding the patient-physician relationship, a number of sociologists around the world have offered a theoretical model, one of which is the American sociologist Talcott Parsons. In this article, using a descriptive-analytical research method facilitating first-hand sources such as memoirs and travelogues, the relationship between upper-class patients and European physicians based on the Parsons role-oriented model is investigated. The research questions are: Did the patients of the upper classes during the second half of the Qajar era have the conditions to play the social role of the patient? Did European physicians in this era have the conditions to play the social role of the doctor? Findings indicate that in the second half of the Qajar era, both the upper class patient and the European physician were able to play their social role in the cycle of patient-physician relations. However, issues such as patients' malingering were among the influential factors that could disrupt the normal course of patient-physician relationships during this period.
ملخص الجهاز:
در این پژوهش ، با روش توصیفی تحلیلـی مبتنـی بـر جامعـه شناسـی تـاریخی و بـا بهره گیری از منابع دست اول تاریخی همچون کتاب های خاطرات و سفرنامه ها در زمینۀ روابط میان بیماران طبقات فرادست و پزشکان اروپـایی در نیمـۀ دوم عـصر قاجـار بـر اسـاس مـدل مفهومی پارسونز پرداخته می شود و روابط طرفین مبتنی بر ایفای نقش اجتمـاعی آنهـا بحـث و بررسی می شود.
فرضیۀ پژوهش بر این اساس استوار است که در این دوره هم بیماران طبقۀ فرادست و هـم پزشـکان اروپـایی می توانستند به ایفای نقش اجتماعی خود در چرخۀ روابط بیمار-پزشک آن گونـه کـه پارسـونز مطرح می کند، بپردازند.
شاهان و مقامات معمولا در صورت کسب رضایت از معالجات پزشـکان خـود حتـی بـه آنهـا مدال و نشان های چون نشان «شیر و خورشید» نیز می دادند (ویلز،١٣٦٨: ٢٩٢؛ فووریـه ،١٣٨٩: ٣٩٩ و ٢٤١) یا القابی به آنها می دادند، همچنان که ناصرالدین شاه هیبنت ١ دندان پزشک سوئدی خود را به مسنن الممالک (عین السلطنه ،١٣٧٦: ١/٦٣٥) و بکمز٢ پزشک دربار را بـه عمادالاطبـا ملقب کرده بود (مستوفی ،١٣٨٤: ١/٥٢٨ ؛ شهیدی مازندرانی ،١٣٨٣: ١٩٨) و البته گاهی درجات نظامی نیز به پزشکان شخصی خود می دادند (پولاک ، ١٣٦٨: ٤٠٦).
همـۀ ایـن هزینـه کردهـا و لطف و عنایت رجال و مقامات عالی قاجار به پزشکان اروپایی خود، در راستای حفظ سلامتی خود و با این هدف صورت می گرفت کـه بـا پرداخـت حقـوق و پـاداش مناسـبی بـه آنهـا و فراهم کردن امکانات زندگی شان آنان را به فعالیت پزشکی دلگرم کرده و رضایت آنهـا را بـرای درمان به موقع و مناسب و تداوم خدمات پزشکی شان در حق خود، خـانواده و بستگانـشان بـه دست آورند.
(
, 
, 
)
