خلاصة:
یکی از این توصیهها عبرت گرفتن از تاریخ گذشتگان و سیر و تأمل در سرنوشت آنهاست. در این باره قرآن نیز همچون سایر کتابهای تاریخی با بیان تحولات رخ داده در حیات امتهای پیشین، به توصیف سرنوشت آنها میپردازد و با تذکر درباره اعمالشان از انسان ها می خواهد به طریق راستی و درستی قدم نهند و از حرکت در مسیر ظلم و ظلمت اجتناب کنند. تأمل در آیات تاریخی این کتاب مقدس حکایت از نوعی تاریخنگاری خاص دارد که در بینش و روش متفاوت از سایر رویکردها و ژانرهای تاریخنگارانه است. از این رو سوال اصلی پژوهش ناظر بر چهارچوبها و مولفههای تاریخنگاری در قرآن است. برای پاسخ به این پرسش تلاش شده روایت تاریخ در قرآن نقد و بررسی شود و اسلوبهای روشی آن احصاء و بینش حاکم بر آنها تبیین شود. بهنظر میرسد قرآن کریم در بازنمایی تاریخ رویکردی خاص در بینش، روش و ادبیات دارد که مبتنی بر چند اصل اساسی است؛ از جمله مولفههای روششناسی تاریخنگاری در قرآن میتوان به مواردی همچون بهرهگیری از عقل خودبنیاد بشری برای پی بردن به حکمت های نهفته در آیات تاریخی، مطالعه تاریخ پیشینیان با رویکرد تمدنی برای کسب معرفت تاریخی، عبرتگیری و نیل به سعادت و در نهایت عبور از رویه ظاهری قصص و جزئیات آنها و توجه به لب و مغز رخدادهای تاریخی برای فهم سنتهای ثابت الهی اشاره کرد. روش پژوهش حاضر توصیفی- تبیینی و مبتنی بر تأمل در آیات تاریخی قرآن و نقد و بررسی روششناسی آنها در بازنمایی رویدادهاست.
ملخص الجهاز:
از جملۀ مؤلفههای روششناسی تاریخنگاری در قرآن میتوان به این موارد اشاره کرد: بهرهگیری از عقل خودبنیاد بشری برای پی بردن به حکمتهای نهفته در آیات تاریخی، مطالعه تاریخ پیشینیان با رویکرد تمدنی برای کسب معرفت تاریخی، عبرتگیری و نیل به سعادت و در نهایت، عبور از رویه ظاهری قصص و جزئیات آنها و توجه به لبّ و مغز رخدادهای تاریخی برای فهم سنتهای ثابت الهی.
در کنار این اهمیت، از منظر اغلب محققان و مورخان معاصر، مهمترین منبع تاریخی برای بازشناسی حوادث و تحولات در اسلام قرآن است و با مراجعه به این کتاب و کمک گرفتن از آن، میتوان خطوط روشنِ اصلی و فرعی سیره نبوی را با اطمینان ترسیم کرد (زرینکوب، 1384، 20؛ گروه روششناسی و تاریخنگاری پژوهشکده تاریخ اسلام، 1393، 117-122؛ رابینسون، 1393، 109؛ لسانی فشارکی، 1392، 22).
بر اساس آنچه گذشت، سؤال محوری و اساسی پژوهش حاضر ناظر بر این مسئله است که: مؤلفهها و شاخصهای تاریخنگاری قرآن چیست و چه بینشی بر آنها حاکم است؟ همچنین، قرآن از چه روش و رویکردی برای طرح و تبیین آنها بهره برده است؟ به نظر میرسد، روایتهای تاریخی قرآن، از اصول و چهارچوبهایی خاص، تاریخی، علمی و عقلی تبعیت میکند، که هدف غایی آنها هدایت انسان به سمت معرفتاندوزی و تعالی بخشیدن به شخصیت فردی و اجتماعی خویش و نیز تذکر به انسان درباره تکرار سنتهای الهی است.
خداوند مستقیماً مخاطبان خود را در قرآن کریم دعوت به مطالعه تاریخ و سرنوشت گذشتگان و کسب معرفت تاریخی از آنها میکند و البته رهیافت این کتاب آسمانی به روایت، نه رهیافتی صرفاً نقلی، بلکه رهیافتی حکمی ـ تأویلی و هرمنوتیکی است.