خلاصة:
چکیدهقرآن کریم در سیر نزول خود، به منظور ایجاد فرهنگ اسلامی، الزامات رفتاری خاصی را مورد تأکید و پیگیری قرار داده و علاوه بر آن اقداماتی را به منظور فرهنگ سازی این الزامات در جامعة اسلامی به مرحلة اجرا گذاشته است. مقاله حاضر سعی نموده است از میان این الزامات، به گونه شناسی روش قرآن کریم در فرهنگ سازی «الزام رفتاری انفاق و توجه به وضع نیازمندان» در جامعة اسلامی بپردازد. این گونه شناسی با بررسی و مقایسه اهداف ناظر بر این الزام رفتاری در دو دورة نزول مکی و مدنی قرآن کریم، به صورت توصیفی- تحلیلی، صورت گرفت. بررسی صورت گرفته نشان میدهد که تأکید آیات الهی ناظر بر این الزام رفتاری در سورههای مکی، با توجه به وضعیت دعوت دینی در دورة نزول مکی قرآن کریم، به طور عمده بر مبارزه با فرهنگ جاهلی مبنی بر ترک انفاق و تلاش به منظور فرهنگ شدن آن است. اما با آغاز دوره نزول مدنی قرآن کریم و شکل گیری جامعه و حکومت اسلامی، این ارزش در چارچوبهای واجب و در ابعاد مختلف زندگی اجتماعی و با لحاظ آسیبشناسیها، تعقیب شده است. رویکرد این پژوهش، قرآن محوری است که بر مبنای آن، محکمات دینی(بدیهیات عقلی، سنت قطعی، تجربه، گزارشات قطعی تاریخی، و ...) بر محور قرآن کریم، داور اندیشهها و عملکردهای دینی است.واژگان کلیدی: سیر نزول قرآن، فرهنگ سازی، انفاق، توجه به وضع نیازمندان.
ملخص الجهاز:
بررسی صورت گرفته نشان میدهد که تأکید آیات الهی ناظر بر این الزام رفتاری در سورههای مکّی، با توجه به وضعیت دعوت دینی در دورهی نزول مکّی قرآن کریم، به طور عمده بر مبارزه با فرهنگ جاهلی مبنی بر ترک انفاق و تلاش به منظور فرهنگ شدن آن است.
این الزامات در موارد زیر از سورههای مکّی مورد تأکید قرار گرفتهاند: - اقامه نماز و انفاق (یس: 47؛ فاطر: 18و29؛ نمل:3؛ هود: 114؛ قصص:54 ؛ انعام: 72؛ لقمان: 4؛ لقمان: 17؛ شوری: 38؛ ابراهیم: 31 و37؛ انبیاء: 73؛ معارج: 22-23؛ روم: 31) - پرهیز از ستم به یتیمان و نیازمندان و لزوم توجه به وضع آنان (ذاریات: 15- 19؛ نحل: 90؛ معارج: 24و25؛ روم: 38 -39؛ ابراهیم: 31) - پرهیز از کشتن فرزندان (انعام: 137و140) - نهی شدید از ارتکاب زنا (شوری: 37؛ نحل: 90؛ مؤمنون: 5-7 و 29-31) - احسان به پدر و مادر (لقمان: 15-16؛ احقاف: 12-17؛ عنکبوت: 8) - پرهیز از کبر و غرور (لقمان: 13-19) - رعایت انصاف در قضاوت (معارج: 33؛ نحل: 90 و 126) - وفای به تعهدات (انعام: 152-153؛ احقاف: 12-13؛ نحل: 91-95؛ مؤمنون: 8؛ معارج: 32؛ عنکبوت: 8-11) قرآن کریم در مواردی از سورههای نازل شده در مکه، مجموع این الزامات را به صورت یکجا از مخاطبان نزول، خواسته است؛ چنان که در سورهی فرقان که چهل و دومین سورهی نازل شده است، بخشی از این الزامات را به عنوان صفات عباد الرحمن بیان فرموده است: «وَ عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذِینَ یمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْناً وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاماً * وَ الَّذِینَ یبِیتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّداً وَ قِیاماً *...