بررسی تطبیقی انسان کامل در تفسیر متصوفه و شیعه مقالة

توجه به جایگاه وجودی انسان، از دیرباز بین ادیان مختلف، مقوله‌ای مهم و بنیادین تلقی شده است و در بین ادیان توحیدی و عرفان برآمده از آن ادیان، نمونه علوی انسان در قالب انسان‌ کامل، عرضه شده است. مقاله پیش رو با روش توصیفی و تحلیلی به بررسی ابعاد مختلف این ایده در آرای شیعه و متصوفه پرداخته است. عرفای شیعه و برخی از متصوفه مانند ابن‌عربی، عقیده داشتند که انسان کامل، خلیفه حق است و مهردار خزانه دنیا و پاسدار عالم وجود است. و چون او از میان برخیزد دنیا به پایان می‌رسد و آخرت آغاز می‌شود. انسان کامل همان مهر ابدی است که بر خزانه آخرت زده می‌شود. از دیدگاه شیعه و قاطبه متصوفه، وجود پیامبر اکرم (ص)، صادر اول یا عقل اول تلقی می‌شود که دلیل خلقت تمامی عالم و موجودات است. در این مقام، متصوفه با تمسّک به حدیث «خلق ا... آدم علی صورته» آدم ابوالبشر را نسخه‌ای مخلوق از صورت عقل اول یعنی حقیقت محمدیه قلمداد می‌کنند. شیعه نیز ضمن قبول این مدعا، برآن است که تمامی موجودات، تحت امر و اراده این عقل اول قرار دارند. انسان کامل از نظر شیعه تنها مختص انبیا و ائمه معصومین (ع) است؛ در حالی که نزد متصوفه، پیران و اقطاب صوفیه نیز در دسته انسان کامل جای می‌گیرد.

The paragon of virtue, regardless of how it is presented, is one of the common doctrines of Sufi and Shia. The commonalities and differences of this idea are presented in the form of a holy example of a man or a paragon of virtue. The present study is devoted to a comparative analysis of this idea in the views of Shia and Sufi. Some Shia and Sufi scholars believe that the paragon of virtue is God’s caliph and mediator with the people. If this mediator disappears, the world will disintegrate and the hereafter will begin. The soul of the holy Prophet Muhammad (PBUH) as the first intellect and the absolute paragon of virtue in the universe, is another common intellectual result of Shia and Sufi. All beings in the universe, including angels, prophets, and other human beings, are dependent on the will and command of the first intellect. One of the obvious differences between the two sects in this regard is that the Shia believes that the paragon of virtue is manifested in the soul of divine prophets and infallible Imams, and that other human beings are on the route of self-development and perfection through paragons of virtue, and in proportion to their inner capacity and talents. But in Sufi, in addition to the holy prophets, the elders and dervishes of Sufi are also in the category of paragons of virtue.

بررسي تطبيقي انسان کامل در تفسير متصوفه و شيعه 1 ودود هدايي 2 حسين مرادي زنجاني چکيده توجه به جايگاه وجودي انسان ، از ديرباز بين اديان مختلف ، مقوله اي مهم و بنيادين تلقي شده اسـت و در بين اديان توحيدي و عرفان برآمده از آن اديان ، نمونۀ علوي انسان در قالب انسـان کامـل ، عرضـه شـده است . » (مطهري، ١٣٨١: ٥٥) فرمايش امام علي (ع ) در حکمت ١٤٧ نهج البلاغه نيـز بـر اين نکته صحه ميگذارد که سخن شيعه از انسان کامل ، به عنوان حجـت خداونـد بـر روي زمين بر تمامي آثار متصوفه و نحله هاي مختلف عرفاني در جهـان اسـلام ، سـبقت تـاريخي دارد. » (حسـن زاده آملـي، ١٣٨٣: ٥٧؛ براعتـي، ١٣٩١ الـف : ٦٥) امـا برترين انسان کامل عالم هستي از منظر انديشمندان شيعي، وجود پيامبر اکرم (ص ) اسـت کـه مقصود نهايي آفرينش تلقي شده و مظهر و مجلاي اکمل اسم اعظم پروردگـار عـالم اسـت . (حسن زاده آملي، ١٣٨٣: ١١٢) برخي از انديشمندان شيعي نيز مانند ابن عربي، صـفات اول و آخـر را بـه انسـان کامـل اطلاق ميکند و عقيده دارد «امام » مظهر تمام نمـاي «هُـو الاوّل و هُـو الآخـر» اسـت . - وجود پيامبر اکرم (ص ) به عنوان عقل اول و کامل ترين انسان در جهان هستي، از ديگـر نتايج فکري مشترک شيعه و متصوفه است . - Ibn Abi Al-Hadid, Abdul Hamid Ibn Hiba Allah (1991) Fusus al- Hakam, corrected and annotated by Abu al-Ala Afifi, Tehran: Al- Zahra Publishing.