خلاصة:
عبدالرحمن جامی از جمله شاعرانی است که با آثار و اندیشههای ابنعربی آشناییداشته و از آن تأثیرپذیرفتهاست. از میان مجموعۀ هفتاورنگ او، تحفةالاحرار است که برپایۀ تفکرات ابنعربی خصوصاً وحدت وجود شکل گرفتهاست. جامی یکی از نخستین شاعرانِ شارحِ تفکرات ابنعربی درباب وحدت وجود است و از اندیشههای او بسیار تاثیرپذیرفتهاست. یکی از این تأثیرات، جمع نقیضین است؛ یعنی وحدت و کثرت، تشبیه و تنزیه، ظهور و بطون و ... پژوهش پیشرو کوشیده نگاه یگانه بین ابنعربی و جامی به مظاهر هستی و همگونیهای اندیشۀ وحدت وجودی آن دو را با روش توصیفی تحلیلی و در چشماندازی تطبیقی مورد کاوش قراردهد. برآیند پژوهش نشانمیدهد هرچند جامی در این رویکرد بهصورت پارادوکس و متناقضنما عملمیکند؛ اما درصدد یافتن نتیجهای واحد و رسیدن به نقطهای یگانه در ذهن خویش است. او برای رسیدن به این نتیجه تحتتاثیر اندیشۀ ابنعربی است و این دو عارف با رویکردی متناقضنما اندیشههای خود را بیانمیکنند
Abd-ul-Rahman Jaami is one of the poets who have been familiar with the works and thoughts of Ibn Arabi and has been influenced by him. One of the poems from Jaami’s ‘Haft Orang’ is the Tuhfat al-Abrar, which is based on the thoughts of Ibn Al-Arabi particularly his ‘Unity of Existence’. Jaami is one of the first poets to provide explanations on the thoughts of Ibn Al- Arabi regarding unity of Existence and has been highly influenced by his thoughts. One of these effects is the oxymoron, i.e., unity and multiplicity, assimilation and dissimilation, the outer and the inner, etc. related to unity of Existence. In the present study, an attempt has been made to show Jaami’s perspective on unity of Existence and its exemplification (tashbih or attributing human characteristics to God) and tanzih (not assigning human features to God or differentiation between God and human), the world and human being, the inner and the outer (appearance, etc.) in the extended poem of Tuhfat al-Abrar. Although Jaami has acted paradoxically in this regard, he seeks to find a unified conclusion in his mind. The results of the present study showed that, he has been under the influence of Ibn Al- Arabi in reaching this conclusion and these two mystics (i.e., Ibn Al- Arabi and Jaami) express their thoughts and ideas paradoxically.
ملخص الجهاز:
این مقاله جستاری است درباب اندیشۀ وحدت وجود در اشعار جامی با روش توصیفی- تحلیلی که ضمن معرفی اجمالی ابنعربی و جامی، به بیان تعاریفی از وحدت، کثرت، تشبیه و تنزیه و ...
نمونه بارز این سخن تکرار این مصرع است: در خم این دایره هزل و جد ضـد متبّـین نشـود جـز بـه ضـد در خم این دایرۀ هزل و جد چند شوی بند به هر نقش چنـد (جامی، 1378: 164و355) چنانچه جامی همانند ابنعربی در انتهای هر سخن متناقض نتیجه سخنش را با وحدت و یگانه اندیشی در باب حق پی میگیرد، چون وحدتی که در ابیات مقالت هجدهم نموددارد: قبله مقصود یکی بیش نیست قاصدِ آن قبله دو اندیش نیسـت شرطِ طلب ترکِ دویی کردن است رویِ ارادت به یک آوردن اسـت (همان،234) درواقع مفهوم پارادوکس و ثنویت در مقابل اثبات وحدت خداوند بهعنوان فرض محال ماست تا درباب حق به یک نتیجه واحد و در خور پروردگاریاش برسیم: در تو نیاند این دو صفت جز بههم چـون نـنمایـند تجاوز به هـم هسـت ز تشـبـیـه تـو تـنزیـه تـو نیست جز این غایت تنزیه تو (همان، 367) وحدت وجود و توحید توحید همواره از مسائل اساسی و بحث برانگیز در نزد عارفان مسلمان بودهاست.
نتیجهگیری میتوانگفت هر دو عارف در تبیین وحدت وجود که درباب خداوند و شناخت او و رسیدن به مقام ازلیت است، از سوی انسانِ دوگانهاندیش برای بیان اندیشههای خود، پارادوکسوار و مشابه عملمیکنند، زیرا خاصیت ذهن و وجود انسان و زبان عارف در شناخت خدا بهگونهایست که تناقض را میطلبد، یعنی تا با دو مسئله مقابلهنشود و به سبک و سنگین کردن آن نپردازد، به پذیرش دیگری قانعنمیشود؛ اما این سخن بدین معنا نیست که به شرک بیانجامد، بلکه با سبک و سنگین کردن و برتری یکی بر دیگری به نتیجهای واحد دستمییابد.