خلاصة:
تذکرةالاولیا عطار نیشابوری یکی از چند منبع برجسته در شناخت احوال عارفان قرون مختلف از اول هجری تا زمان تألیف(قرن هفتم) است. در آن شرح زندگانی 97 تن از مشایخ صوفیه ـ که هرکدام وابسته به یک مشرب عرفانی بوده‌اند ـ آمده‌است. بررسی احوال و اقوال این مشایخ، راهگشایی برای شناخت عقاید مختلف عرفانی است و سند قابل‌اعتباری در بررسی جریان‌شناسی عرفان می‌تواند‌باشد. در این مقاله مؤلفه‌های عرفان زاهدانه و عرفان عاشقانه از اقوال و روایت‌های تذکرةالاولیاء بررسی‌شده‌است، عطار دسته‌بندی خاصی در گرایش‌های فکری اولیاء انجام‌نداده و به‌دیده احترام احوال و اقوال هرکدام را ذکرکرده‌است. اما بررسی تقابل‌های عرفان عاشقانه و زاهدانه در زندگی آن‌ها نشان‌می‌دهد، اولیا درمقابل عقاید همدیگر واکنش نشان‌می‌دهند؛ شریعت، کرامت و سماع، سه موضوع اصلی تقابل اولیاست؛ در اقوال اولیای زاهد، پای‌بندی به شریعت اصل است و مؤلفه‌های عرفان عاشقانه دیده‌نمی‌شود. اما در اقوال اولیای عاشق، اولیا با عبور از عرفان زاهدانه، گاه اعمال غیرشرعی انجام‌می‌دهند، دلسوزی برای ابلیس، شطحیات کفرگونه، اعتقاد به سماع، نفی کرامت ظاهری در ذکر اولیای عاشق آمده که در احوال اولیای زاهد نیست، موضوع مشترک در اقوال اولیا در عرفان زاهدانه و عاشقانه، دنیاستیزی است که در ذکر تمامی آن‌ها بیان‌آمده‌است، خود عطار در گروه عرفان عاشقانه است و این گرایش فکری را در تذکره نیز نشان‌داده‌است.
Tazkirat al-Awliya of Attar is one of the leading sources in the knowledge of the various mystics of the ages of the 1st. of Hijri until the time of the author (7th. century). In this book, the life of 97 elders of Sufism, each of which was related to a mystical mission, has been studied. The study of Mashayekh’s attitude is a way of understanding various mystical thoughts and can be a reliable document in the study of the mystic philosophy. In this paper, the components of ascetic mysticism and romantic mysticism are reviewed from the narratives and narrations of the Tazkirat al-Awliya. Attar has not made a specific classification of the intellectual tendencies, and has mentioned each one's respectful attitude. But the study of the contradictions of love and ascetic mysticism in their lives shows that the Awliya’s react to each other's ideas, and Shari’a, dignity, and wisdom are the main issues of the main conflict. Adherence to the Shari'a is the principle in ascetic Awliyas where the elements of love mysticism is not seen. But in the words of the romantic Awliya, bypassing the ascetic mysticism, sometimes perform non-religious acts. Also, the compassion for the devil, the apostasy, the belief in Sama’e, the rejection of apparent dignity, has come to the mind of the romance, who is not in a state of inferiority. The common theme in the Awliya's words in the ascetic and romantic mysticisms is the anti-Semitic world in which all of them are considered. I consider Attar to be in the group of romance mysticism, and this trend has also been shown in Tazkirat.
ملخص الجهاز:
اما در اقوال اولیای عاشق، اولیا با عبور از عرفان زاهدانه، گاه اعمال غیرشرعی انجام‌می‌دهند، دلسوزی برای ابلیس، شطحیات کفرگونه، اعتقاد به سماع، نفی کرامت ظاهری در ذکر اولیای عاشق آمده که در احوال اولیای زاهد نیست، موضوع مشترک در اقوال اولیا در عرفان زاهدانه و عاشقانه، دنیاستیزی است که در ذکر تمامی آن‌ها بیان‌آمده‌است، خود عطار در گروه عرفان عاشقانه است و این گرایش فکری را در تذکره نیز نشان‌داده‌است.
با چرخش ساختار عرفان از خوف و زهد به عشق و رندي، رنج و ریاضت زاهدانه در تمناي بازگشت به بهشت و برخورداري از نعمت‌هاي بی‌کران آن یا تمناي بازگشت به وضع بی‌گناهی فرشته‌وار یا حیوانی نخستین، هواي نفسانی حقیري شمرد‌ه می‌شود در برابر آن عارف زیبایی‌پرست جز دیدار روي زیباي دوست تمناي دیگري ندارد(آشوري،1379: 82) البته بایدگفت عارفان نخست محبّت را به‌جای عشق به‌کارمی‌بردند «ظاهراً در نیمه دوم قرن سوم بود که بعضی از مشایخ بغداد (مانند ابوالحسن نوری) و همچنین بعضی از مشایخ شام و خراسان برای بیان نسبت دوستی میان خلق و خالق از لفظ عشق استفاده‌کردند؛ ولی این مفهوم تا قرن پنجم وارد ساحت ادبیات و به‌ویژه شعر نشد؛ حتی در نیمه قرن چهارم نیز مشایخ و نویسندگان بزرگ صوفیه از قبیل ابوبکرکلاباذی، ابونصر سرّاج، هجویری و قشیری از استعمال لفظ عشق برای بیان نسبت انسان با خدا خودداری‌کرده و فقط از واژۀ محبت استفاده‌کرده‌اند» (پورجوادی، 1368: 51) قرن پنجم، عشق در عرفان و آثار منظوم و منثور عرفانی واردشد که ازآن‌جمله، آثار خواجه عبدالله انصاری و سخنان منظوم منسوب به ابوسعید‌ابوالخیر است.
Confrontation between Ascetic and Romantic Mysticisms in Tazkirat al-Awliya of Attar Fatemeh Bagherizade khayavi PHD Student, Persian Language and Literature, Ahar Branch, Islamic Azad University, Ahar, Iran.
(
, 
, 
)
