خلاصة:
بانک شاهی/ شاهنشاهی مهمترین نهاد مالی خارجی در ایران عصر قاجار بود که با اعطای امتیاز توسط ناصرالدین شاه در سال 1306ق/1889م تأسیس شد. این بانک در 60 سال فعالیت خود در ایران همواره به طور جدی با مسئله تعارض منافع روبه رو بود. بررسی سیاست های بانک در مواجهه با این منافع متضاد به منظور درک دقیقتر بخش مهمی از تاریخ مالی عصر قاجار موضوع اصلی این مقاله است. این مقاله در پی پاسخ به این پرسش است که آیا بانک شاهی توانست وظایف متعدد خود را بهنحو کارآمدی انجام دهد؟ مقاله نتیجهگیری میکند که بانک نه سودآوری قابل توجهی برای سهامدارانش داشت و نه وظایف بانک دولتی را به نحو شایسته ای انجام داد؛ حتی نتوانست اهداف استعماری دولت بریتانیا را نیز محقق سازد.
The Imperial Bank of Persia was the most important foreign financial institution in Qajar era of Iran, which was established in 1306 AH (1889) by granting concession by Naser al-Din Shah and was active in Iran for a total of 60 years (total time of concession), so that it can be named as one of the best examples of foreign direct investment during the colonial era in Iran. However the bank was facing serious conflict of interest issues, as it was the most important commercial bank in Iran, it had the exclusive right to print banknotes, the Iranian government was one of its most important customers, it had to answer to its non-Iranian shareholders, and the British authorities had certain political expectations from it. The main subject of this paper is to study the bank's policies facing these conflict of interests in order to better understand an important part of the financial history of the Qajar era, and the attempts has been made to do the research in historical way and by using descriptive-analytical method and with reference to the available sources and references. This study seeks to answer the question of whether the bank was able to perform its various tasks efficiently. The paper concludes that the bank was neither significantly profitable for its shareholders, nor did perform its' functions as a state-owned bank properly, and nor did its' duties in realizing the British government's colonial goals
ملخص الجهاز:
این مقاله در پی پاسخ به این پرسش است که آیا بانک شاهی توانست وظایف متعدد خود را به نحو کارآمدی انجام دهد؟ مقاله نتیجه گیری میکند که بانک نه سودآوری قابل توجهی برای سهام دارانش داشت و نه وظایف بانک دولتی را به نحو شایسته ای انجام داد؛ حتی نتوانست اهداف استعماری دولت بریتانیا را نیز محقق سازد.
با این همه چون محل اصلی فعالیت های بانک در ایران بود، بایستی با دولت های وقت همکاری میکرد و افزون بر آن به عنوان نهادی انتفاعی و انگلیسی موظف به پاسخ گویی به سهام داران غیرایرانی خود بود و باید ملاحظات دفتر خارجی انگلیس برای حمایت از بانک در ایران را در نظر میگرفت .
ضمن آن که وام - های اعطایی به صورت اعتبارات کوتاه مدت (و نه بلندمدت که میتوانست برای توسعه اقتصادی مفیدتر باشد) پرداخت میشدند، هر چند که باید اذعان نمود دولت های وقت نیز سیاست واضحی در مورد صنعتی شدن ایران و به وجود آوردن تقاضای باثبات برای اعتبارات ٢٣ بلندمدت اتخاذ نکرده بودند تا بتوانند از بانک شاهی متوقع باشند.
با از دور خارج شدن بانک استقراضی روس و در آستانه کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ش /۲۲ فوریه ۱۹۲۱م ، قدرت بانک شاهی به شدت افزایش یافت به نحوی که تبدیل به یگانه سرچشمه پول شد که بی اجازه سفارت انگلیس به کسی وام نمیداد؛ بدین ترتیب که بانک اعلام کرد بروات ،چک و حواله های سازمان های دولتی ایران باید پیش از پرداخت به ٣٠.
The Imperial Bank of Persia's Loan Policy 1920-23”, Journal of Persian Studies, Iran, Vol. 27, 1989.