خلاصة:
انگلستان و روسیه در دورۀ قاجار، بر اساس امتیاز دولت کامله‌‌الوداد، در ایران کنسولگری تأسیس کردند. کنسولگری معمولاً با اهداف بازرگانی ایجاد می‌‌شد، اما گزارش‌‌ها و فعالیتهای چنین مؤسساتی بسیار فراتر از انگیزه‌‌ها و اهداف تجاری بود. این پژوهش به بحث دربارۀ کنسولگری بریتانیا در مشهد می‌پردازد و به‌دنبال پاسخی برای این سؤال است که کنسولگری بریتانیا در مشهد بر اساس چه انگیزه‌‌ها و اهدافی تأسیس شد. با بررسی منابع، این فرضیه مطرح شد که کنسولگری بریتانیا در مشهد بر اساس اهداف تجاری و سیاسی و در جهت پایش اقدامات روسیه در این منطقه ایجاد شد، اما فراتر از آن دارای کارکردهای فراگیر اطلاعاتی، امنیتی و اجرایی در ایالت خراسان بود. داده‌‌های پژوهش با ابزار کتابخانه‌‌ای، از منابع تاریخی و نیز دو دسته اسناد فارسی و انگلیسی، به دست آمد و با روش تبیین علّی، در چارچوب رقابت بریتانیا و روسیه، بحث شد. نتایج بحث حاکی از آن است که کارگزاران بریتانیا در رقابت با روسیه، در مشهد کنسولگری ایجاد کردند. انگلیسی‌‌ها در پوشش کنسولگری در مشهد، یک شبکۀ اطلاعاتی به وجود آوردند که قصد آن پایش و رصد فعالیتهای روسیه در آسیای میانه و مرزهای شمال شرقی ایران بود تا بتوانند اقدامات ضد انگلیسی روس‌‌ها را در این ناحیه خنثی کنند. علاوه بر این، با ایجاد کنسولگری در مشهد، ضمن حمایت از اتباع بریتانیا، موانع تجاری سر راه بازرگانی ایران و انگلیس را در این ناحیه مرتفع کردند.
During the Qajar period, Britain and Russia established a consulate in Iran based on the Kamelat al-Wadad (Most-favored-Nations Clause) concession. Consulates were usually set up for commercial purposes, but the reports and activities of such institutions went far beyond business motives and goals. The present study intends to discuss the British Consulate in Mashhad and seeks an answer to the question: What were the motives and goals of the British Consulate in Mashhad? Examining the sources, it was hypothesized that the British consulate in Mashhad was established for commercial and political purposes and to strictly supervise Russian actions in the region, but beyond that it had comprehensive intelligence, security and executive functions in Khorasan province. The research data were provided by library data, from historical sources as well as two categories of Persian and English documents, and have been discussed by the method of causal explanation, in the context of British-Russian competition. The results of the discussion indicate that British agents, in competition with Russia, set up a consulate in Mashhad. Under the guise of establishing a consulate in Mashhad, the British set up an intelligence network to monitor Russia's activities in Central Asia and Iran’s northeastern borders in order to thwart Russian anti-British actions in the area. In addition, by establishing a consulate in Mashhad, while supporting British citizens, they removed the barriers to trade between Iran and Britain in this area.
ملخص الجهاز:
با بررسی منابع ، این فرضیه مطرح شد که کنسولگری بریتانیا در مشهد بـر اساس اهداف تجاری و سیاسی و در جهت پایش اقدامات روسیه در این منطقه ایجـاد شد، اما فراتر از آن دارای کارکردهای فراگیـر اطلاعـاتی ، امنیتـی و اجرایـی در ایالـت خراسان بود.
بـه همـین دلیـل گشایش کنسولگری های خارجی و به خصوص روسیه و بریتانیا در این منطقه ، توجیه پذیر بـود (برای اطلاعات پیرامون بازرگانی ایالت خراسان بنگرید به : لمبتون ، ١٣٦٣: ٢٢١؛ ساویج لندور، ١٣٩٢: ٤٠٢؛ بشیری ، ١٣٦٢: ١٧٤٢/٨-١٧٤٤).
مشهد و کارکنان شبکة اطلاعاتی یا کنسولگری و دیگران ، در صورت حملـة روسـیه بـه هند و اشغال احتمالی مشهد، می توانستند نقش بسیار مهمی ایفا کنند Qatar Digital Library's) File 2626/1905 ‘Persia:- Military Attaché at Meshed, Jor-L-Ps-10-digital archive, (٣٣-٨٥ مشهد و تاشکند، گزینه های مدنظر انگلیسی ها، برای ایجاد شـعبة اطلاعـاتی حکومـت هند در این منطقه بودند.
سرکنسول بریتانیا در مشهد، علی رغم مخالفت مـسئولان محلـی و کـارگزار مهـام خارجـه ، بـا فراخوان ، مردم سراسر ایالت خراسان را برای انجام کارهای اداری خـود دعـوت مـی کـرد، بـه کنسولگری بریتانیا در مشهد مراجعه کنند (اوبن ، ١٣٦٢: ٢٣٨؛ بـشیری ، ١٣٦٣: ١٣٧/١؛ ٧٩٢/٤؛ مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی ، کارتن ٢٢، پوشة ١، سند ١٧٣، ١٣٢٨ق ؛ کـارتن ٢٢، پوشـة ١٠، سند ٢٣، ١٣٢٨ق ).
Russia and Britain in Persia: Imperial Ambitions in Qajar Iran (Rus va Englis dar Iran: Pezhuheshi Dar Bareyeh Emperyalism), Translated by Manuchehr Amiri, First edition, Tehran: Franklin Publication.
(
, 
, 
)
