خلاصة:
اشکالات یگانه دستنویس الصیدنة چندان است که آمادهسازی ویراستی پیراستهتر از ویراست عباس زریاب، بی بهرهگیری از متون موازی ناشدنی است. برای روشن شدن چند و چون کارامدی هر متن موازی در بازسازی مواضع گم شده یا اصلاح متن الصیدنة، باید چند و چون بهرهگیری بیرونی از آن متن، یا پدیدآور آن متن از الصیدنه، مشخص گردد. در مورد منابع مرتبط به ابدال ادویه (دارو های جایگزین) و عطرشناسی و در مورد برخی آثار رازی، متن عموماً با تغییری اندک در الصیدنة نقل شدهاست؛ پس متن چنین آثاری نیز به عین عبارت در تصحیح و تکمیل الصیدنة سودمند خواهد بود. آثاری ادبی چون کتاب النبات ابوحنیفۀ دینوری، به دلیل تلخیص بسیار آنها توسط بیرونی، تنها از نظر محتوا یا صورت درست برخی واژهها میتواند به کار آید. در بهرهگیری از تحریر فارسی کاسانی، به دلیل تصرفات پرشمار او در اصل الصیدنة، باید احتیاط کرد. نقل قولهای واژهبهواژۀ پرشمار کازرونی از الصیدنة در شرح کتاب دوم القانون بسیار سودمند است. البته، برخی اشکالات الصیدنة نیز نه به اصل کتاب بلکه به تصرف کاتبان مربوط بودهاست.
The unique problems of the Saydaneh’s sole MS are so numerous that it is impossible, by drawing on its parallel texts, to prepare a better version than the existing one redacted by Abbas Zaryab. To clarify how efficient the parallel texts are each in restoring the lost spots or emending the original text of Al-Saydaneh, it must be determined how Biruni has made use of it or how the author of the text has quoted that book. With respect to the works related to the substitute drugs and perfumery and in the case of some of Razi’s works, the source text has been quoted in the Al-Saydaneh, generally with little alteration. Therefore, the exact phrases of those very texts will be useful in correcting and completing the Al-Saydaneh. Such literary texts as Abu Hanifeh Dinevari’s Al-Nabat, can be of some use only in respect of their contents or the correct recording of some of the words, because of their being considerably summarized.Due to his numerous alterations of the original, caution must be exercised when utilizing Kasani’s Persian version. Kasani’s recurrent references to the Al-Saydaneh for his commentary on the second book of the Al-Qanun are exceedingly helpful. Further, some of the Al-Saydaneh’s problems are not related to the unwarranted changes by scribes but to its original Arabic codex.
ملخص الجهاز:
آینۀ میراث، مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب دوفصلنامۀ علمی (مقالۀ علمی ـ پژوهشی)، سال 19، شمارۀ 2 (پیاپی: 69)، پاییز و زمستان 1400، 9 ـ 31 متون موازی الصیدنة ابوریحان بیرونی (منابع بیرونی، آثار بهرهمند از آن و تحریر فارسی کاسانی) یونس کرامتی 1 به پاسداشت یاد و خاطره و گرامیداشت زادروز تاریخپژوه نستوه و مصحح کتاب سترگ الصیدنة ابوریحان بیرونی، عباس زریاب خویی (20 مرداد 1298-14 بهمن 1373) چکیده اشکالات یگانه دستنویس الصیدنة چندان است که آمادهسازی ویراستی پیراستهتر از ویراست عباس زریاب، بی بهرهگیری از متون موازی ناشدنی است.
اما اشکال اصلی، و گویا از خود بیرونی، آنکه مدخل ابدال رازی، به گواهی دستنویسهای ابدال رازی و از جمله دستنویس مرجع زریاب (مگر 360 سنا و 2824 مجلس) «سوس» است و نه «سوسن» (نیز در ابدال بدیغورس؛ ابنجزار، 1985:گ7ر، با ارجاع به بدیغورس).
بیرونی ذیل یازده مدخل 1 بدلهایی را از ارجانی نقل کردهاست که همگی به همان صورت (گاه با جابهجایی نام دارو و نسبت وزنی آن) در رسالۀ ابدال رازی آمدهاند 2 ، مگر در مورد «قردمانا» (823) که در دستنویس الصیدنة (گ104ر) عبارت «أو مشکطرامشیع» در حاشیه و گویا به خطی دیگر 3 افزوده شده و در تحریر فارسی نیز نیامدهاست و میتوان آن را در ویراست عربی نیاورد (همچنان که کریموف در ترجمه چنین کردهاست).
بدل «مرّ سیال»، با توجه به مدخل «بلسان» صیدنه، در واقع نظر بولس و افزودۀ رازی بر نظر بدیغورس است و جالب آنکه این افزوده در کهنترین دستنویس موجود ابدال رازی دیده نمیشود 1 اما با کمک القانون (ابنسینا، 1294: 1/297) و صیدنه میتوان دریافت که «مرّ سیال» باید در متن ویراستۀ ابدال رازی بیاید.