خلاصة:
یهودیان تهران قدیمیترین و بیشترین اقلیت ساکن این شهر هستند. با اینحال اطلاعات اندکی از بناهای مذهبی این اقلیت بهنسبت سایر اقلیتهای ساکن تهران موجود است. بخشی از این شناخت اندک بهسبب بیتوجهی پژوهشگران به معماری مذهبی یهودیان بهخاطر نداشتن معماری شاخص است؛ و بخش مهمتر به بیمیلی یهودیان در معرفی آثار مذهبی خود بازمیگردد. ممانعت از رویت اماکن مذهبی یهودیان آگاهانه و با توجه به شرایط تاریخی و اجتماعی این اقلیت بوده و متناسب با تغییرات اجتماعی، میزان رویتپذیری کنیسهها در سطح شهر تهران تغییر کرده است. در دوره قاجاریه بهعلل مذهبی تلاش واضحی در پنهانسازی کنیسهها صورت میگرفت؛ اما با تحولات پس از مشروطه و اوایل حکومت پهلوی اول، تمایل به نمایان ساختن و ایجاد کنیسههای بزرگ با معماری شاخص بهوجود آمد. اواخر دوره پهلوی اول تحولات سیاسی مجال چندانی برای ساخت کنیسه برای یهودیان فراهم نکرد؛ اما سیاستهای بینالملی پهلوی دوم موجب ایجاد کنیسههای متعددی در شهر تهران شد. با اینحال، شرایط اجتماعی و مخالفتهای مردمی با سیاستهای دولت در قبال اسرائیل، موجب شد تا مجددا با رویتپذیری کنیسهها در سطح شهر مخالفت شود و پنهانسازی آنها در قالب مدارس یهودیان صورت گیرد. این مقاله که به شیوه «میدانی» و تحقیق کتابخانهای و با روش توصیفی ـ تحلیلی انجام شده، با بررسی معماری مذهبی کنیسههای تهران از دوره قاجاریه تا پایان پهلوی، تحلیلی از شرایط اجتماعی و سیاسی این اقلیت مذهبی ارائه کرده است.
The Jews in Tehran are the oldest and largest minority living in this city. However, there is little information about the minority's religious buildings compared to other minorities in Tehran. Part of this little knowledge is due to the inattention of the researchers to Jewish religious architecture because they do not have an outstanding architecture; and more importantly, it is due to the reluctance of the Jews to introduce their religious works. Visiting Jewish religious sites is consciously hindered and it is due to the historical and social conditions of this minority. The visibility of synagogues in the city of Tehran has changed corresponding to social changes. During the Qajar period, there was a clear attempt to hide the synagogues for religious reasons; but with the developments after the “Persian Constitutional Revolution” and the beginning of the first Pahlavi government, there was a tendency to show and create large synagogues with outstanding architecture. Towards the end of the first Pahlavi period, political changes did not provide much opportunity for Jews to build synagogues; but the international policies of the second Pahlavi led to the creation of several synagogues in Tehran. However, social conditions and popular opposition to the government's policies toward Israel led to a second opposition to the visibility of synagogues across the city and concealment of the synagogues in the form of Jewish schools. This article uses "field research" and library research methods and a descriptive-analytical method to present an analysis of the social and political conditions of this religious minority, examining the religious architecture of Tehran‟s synagogues from the Qajar period to the end of Pahlavi period.
ملخص الجهاز:
ممانعت از رؤيت اماکن مذهبي يهوديان آگاهانه و با توجه به شرايط تاريخي و اجتماعي اين اقليت بوده و متناسب با تغييرات اجتماعي، ميزان رؤيتپذيري کنيسهها در سطح شهر تهران تغيير کرده است.
در دوره قاجاريه بهعلل مذهبي تلاش واضحي در پنهانسازي کنيسهها صورت ميگرفت؛ اما با تحولات پس از مشروطه و اوايل حکومت پهلوي اول، تمايل به نمايان ساختن و ايجاد کنيسههاي بزرگ با معماري شاخص بهوجود آمد.
بيميلي يهوديان در شناساندن اماکن مذهبي خود از مهمترين علل کمبود اطلاعات در اين حوزه است که از شرايط تاريخي ـ اجتماعي اين اقليت ريشه ميگيرد و اين در حالي است که يهوديان از قديميترين اقليتهاي ساکن تهران هستند و مطابق آمار اخذ شده توسط عبدالغفار در دوره ناصرالدين شاه، بيشترين جمعيت را نيز در بين ساير اقليتها داشتند.
جمعبندي مطالب ذکر شده با بررسي موقعيت مکان و ساختار معماري دو کنيسه «حکيم آشر» و «عزرايعقوب»، حاکي از آن است که کنيسههاي دوران قاجاري تهران پيش از مشروطه، شاخصه معماري متمايزي ندارند؛ تنها در محله يهودينشين ساخته شدهاند؛ بناهايي کوچک هستند؛ هيچگونه تمايز ظاهري با خانههاي مسکوني پيرامون خود ندارند و با قرارگرفتن در کوچههاي بنبست، کمترين سطح رؤيتپذيري را در بافت شهري دارند.
قابل ذکر است که از ميان کنيسههاي اين دوران، تنها 4 کنيسه در دوره پهلوي اول ايجاد شده که خود نشانگر تمايز شرايط اجتماعي و سياسي يهوديان در دوره رضاشاه و محمدرضا پهلوي است.
نکته حائز اهميت درخصوص دوره پهلوي اول، شروع ساخت کنيسههاي بزرگ و ايجاد معماري شاخص براي عبادت يهوديان تهران است.