خلاصة:
شیخ عبدالقادر گیلانی از عارفان قرن پنجم که در علوم فقه، حدیث، تفسیر و ادب، سرآمد روزگار خویش بود و سبک نگارش او در آموزههای تعلیمیاش بهگونهای بود که بزرگانی چون محییالدین ابنعربی را تحتتأثیر قرار داده بود. در بغداد کار وعظ را برگزید و گفتاری شیرین داشت. در مجلس تعلیم او بیش از چهار هزار نفر گرد میآمد که سهروردی، مقدسی و ابن جوزی از شاگردان تحت تربیت او بودهاند. مبنای روش تربیتی وی هماهنگی طریقت با شریعت و اطاعت از قرآن و سنت است و لازمۀ سیروسلوک را تربیت اخلاقی میداند. فتوح الغیب اثری تعلیمی از عبدالقادر گیلانی است. نویسنده با نگاهی شریعتمدارانه، مفاهیم معرفتشناسی، نکات تربیتی و اخلاقی را برای تعلیم مخاطب تبیین میکند. در این نوشتار بر آنیم تا با روش توصیفی و رویکرد تحلیلی بر مبنای یافتهها، اصول تربیتی شیخ را که به سالک متربی برای تبدیل نفس اماره به نفس مطمئنه توصیه میکند، بررسی کنیم و تأثیر تعلیمات وی را در نکات بیدل از مریدان عبدالقادردر شبهقارۀ هند نشان دهیم. لزوم این تحقیق آنکه گیلانی مؤسس سلسلۀ تصوف قادریه، در شبهقاره، طرفداران بسیاری دارد و مریدانش بسیاری از سیرههای تعلیمی او را برای تزکیۀ نفس به کار میبرند اما تعلیمات او ناشناخته است. در این تحقیق، سعی شده جلوهای روشنتر از اصول تربیتی او برای محققان ارائه شود. نتایج پژوهش بیانگر این است که بیدل در نگارش نکات علاوه بر قالب و محتوا، با بهرهگیری از آموزههای تعلیمی گیلانی به اثر خود ارزش و غنای بیشتری بخشیده است. بیدل و عبدالقادر در مبانی و مباحث اخلاقی و تعلیمی خود مشترکات فراوانی دارند، اما در برخی موارد تفاوت دیدگاه نیز دارند که در این مقاله بررسی شده است.
ملخص الجهاز:
ازاين رو با توجـه بـه ارادت عبـدالقادر بيدل دهلوي به سلسلۀ قادريه و نيز شباهت صوري و محتوايي فتوح الغيب و نکـات کـه هـر دو از آثار تعليمياند، بر آنيم تا انعکاس آموزه هاي تربيتي و عرفاني شيخ عبـدالقادر گيلانـي در کتاب فتوح الغيب را در نکات بيدل بررسي کنيم .
به اين ترتيب ، ابتـدا فتـوح الغيب به عنوان اثري با موضوع عرفان عملي که لحن آن ساده ، صـميمي و خطـابي و نيـز شامل ٧٨ خطابه است و شيخ به مناسبت هاي گونـاگون بـراي مخاطـب عـام بسـياري از اصول تربيت نفس و تزکيۀ درون را ايراد کرده ، تحليل و بررسي شده است ، سپس نکـات بيدل که شامل ٧٥ نکته که در واقع عصارة آراء و عقايد تربيتي شاعر و مربـوط بـه دوران کمال و پختگي اوست ، بررسـي شـده ، در مرحلـۀ دوم اشـتراکات و افتراقـات دو اثـر در نگاهي تطبيقي بيان شده است .
عبدالقادر گيلاني در مقالۀ ٧٨ نيز در بيان اهل مجاهده و محاسبه و صاحبان تسـليم و بيان خصايل و صفات آن ها بالاترين درجۀ تقوا را مقام رضا ميداند و ميگويـد: «تواضـع و فروتني براي شخص مؤمن لازم است ؛ زيرا بـه وسـيلۀ خوشـرويي و بـيتکبـري، مقـام شخص عابد محکم و درجۀ او عاليتر شده و نزد خدا و خلق عزت و سـربلندي ايشـان بيشتر شده بدانچه اراده کند از امور دنيا و آخرت قادر گـردد...
نکتۀ حائز اهميت اينکه به نظر ميرسد يکي از آبشـخورهاي انديشـه هـاي عبـدالقادر بيدل دهلوي، تعاليم تربيتي و اخلاقي عبدالقادر گيلاني است .